از دوره ریاست جمهوری اوباما، از سال ۲۰۱۰ توجه ایالات متحده به سوی حوزه اقیانوس آرام معطوف و از اهمیت خاورمیانه در استراتژی نظامی کاسته شده است. در اقیانوس آرام ظهور چین به عنوان یک قدرت اقتصادی و در پی آن قدرت نظامی در حال ظهور، متحدان ایالات متحده (تایلند، سنگاپور، اندونزی، فیلی پین، تایوان، ژاپن، کره جنوبی) را در حوزه دریای جنوبی چین با چالش روبه رو کرده است. در دریای چین جنوبی هم همه این کشورها با چین بر سر تقسیم آبها و جزایر مصنوعی مجادله دارند.
چین با دو مساله عمده روبه روست: جمعیت ۱٫۳ میلیارد نفری و تجارت خارجی. در تجارت خارجی با دو مساله صادرات کالاهای تولیدی و واردات مواد خام و انرژی. چین بزرگترین وارد کننده انرژی در جهان است. بدون دسترسی به راههای امن دریایی و زمینی، اقتصاد چین و تامین نیازهای جمعیت انبوه آن با دشواری روبه رو خواهد شد. بیش از ۸۰ درصد تجارت جهانی از طریق حمل و نقل دریایی صورت می گیرد. نیروی نظامی ایالات متحده تامین راه های آبی و گلوگاه های مهم و استراتژیک جهان را در کنترل دارد. هر نوع اخلال و نا امنی در آبراه های مهم جهان و تنگه های استراتژیکی که نفت خام و گاز مایع مورد نیاز چین از این مسیر ها تامین می شود، چین را با چالش مواجه می سازد. این شرایط به منزله ایجاد بحران در تجارت خارجی چین و چالش در تامین نیازهای جمعیت چین خواهد شد.
چین برای رویارویی با این چالش بزرگ مخالف حضور بالقوه و بالفعل نیروی نظامی ایالات متحده در دریای چین جنوبی است که روسیه هم گرفتار دشواری های مبتلا به مساله چین است.
«ابتکار کمربند و راه» ترکیبی از دو ابتکار است: یک راه دریایی ابریشم قرن بیست و دیگری کمربند اقتصادی جاده ابریشم. هر دو ابتکار توسط رئیس جمهور شی جینپینگ در سال ۲۰۱۳ اعلام شد. وی این ابتکار را برای بهبود اتصال و همکاری در مقیاس بین قاره ای پیشنهاد کرد. راه ابریشم دریایی قرن بیست و یکم و کریدور اقتصادی جاده ابریشم (که شامل شش کریدور اقتصادی است) در این ابتکار چین را با فضای تعریف شده همکاری با کشورهای علاقه مند پیوند می دهد.
این ابتکار پنج هدف اصلی را دنبال می کند که عبارتند از: هماهنگی سیاست ها، اتصال تسهیلات، تجارت بدون نظارت، ادغام مالی و پیوند مردم با مردم.
سازوکارهای همکاری دو جانبه و چند جانبه موجود برای تسریع در ادغام اقتصادی کشورها در طول مسیر و حمایت از رشد تجارت استفاده خواهد شد.
ابتکار برای همه کشورها و سازمان ها باز است، اما نقشه ها و اسناد رسمی بر اهمیت ۶۰ کشور جهان در آسیا، خاورمیانه، آفریقای شرقی و اروپای شرقی تأکید دارند.
بیشترین سرمایه گذاری ها تاکنون در زیرساخت ها، در انرژی و معدن انجام شده است، از راه آهن عرض استاندارد در کنیا گرفته تا پروژه های برق آبی در کامبوج و ذخایر زغال سنگ لیگنیت در پاکستان.
«راه» دریایی یک فرصت مهم برای شرکت های مصرف کننده و صنعتی خواهد بود زیرا ۶۳ درصد از جمعیت جهانی و ۴۴ درصد از تولید ناخالص داخلی آنها را، به استثنای چین تشکیل می دهد.
کمربند محصور در خشکی، دو اقتصاد بزرگ جهان را به هم وصل می کند، چین و اروپا. این مسیر به عنوان یک کریدور بزرگ لجستیک ظاهر می شود و انرژی و معادن قابل توجهی را ارائه می دهد.
چین ابتکار کمربند و راه را به عنوان یک توافق باز ارائه کرده است که در آن همه کشورها می توانند شرکت کنند. با این حال، فهرست رسمی کشورهای شرکت کننده هنوز وجود ندارد.در تحقیقات بانک جهانی بر روی ۷۱ اقتصاد جغرافیایی واقع در امتداد کریدورهای حمل و نقل ابتکار، از جمله چین متمرکز شده است. در سال ۲۰۱۷، این اقتصادها ۳۵ درصد از سرمایه گذاری های مستقیم خارجی جهانی را دریافت کردند و ۴۰ درصد از صادرات کالاهای جهانی را به خود اختصاص دادند.
کمیت تاثیرات این ابتکار یک چالش بزرگی است، به همین دلیل گروه بانک جهانی تحقیقات تجربی و مدل های اقتصادی را تولید کرده است که فرصت ها و خطرات پروژه هایابتکار را ارزیابی می کند. از شش کریدور اقتصادی، کریدور اوراسیا مهمترین و اقتصادی ترین آنها بوده است که ارتباط چین با اروپا را با گذر از خاک رسیه و بلاروس تامین می کرد. با تحریم روسیه از سوی غرب بعد از تجاوز نظامی روسیه به اوکراین، این مسیر مسدود شده است. کریدور اقتصادی چین -پاکستان استراتژیک ترین کریدورهای شش گانه است که چین را به دریای عمان متصل می کند و چین همه زیر ساختهای مهم شامل راههای ارتباطی و خطوط و لوله های انتقال انرژی را به غرب چین در این کریدور در نظر گرفته که بندر گوادر در دریای عمان نقطه آغازین و کاشغر در سین کیانگ نقطه پایانی است.
کریدور ششم کریدوری است که از چین به آسیای مرکزی و از آنجا به ایران و سپس به ترکیه ادامه یافته و ارتباط زمینی چین را با اروپا فراهم می کند.
با وجود امضای قرار داد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین و بسته شدن کریدور اوراسیا، این کریدور می توانست فعال شود. ولی چین به سبب شرایط تحریم ایران از این مسیر بهره نمی گیرد، بلکه در امتداد کریدور میانی از آسیای مرکزی با گذر از دریای خزر به جمهوری آذربایجان، گرجستان، ترکیه و اروپا متصل می شود.
مهمترین گزینه برای ایران همکاری با چین و سهیم شدن در زنجیره ارزش است که چین کالای نیم ساخته به ایران حمل و در ایران با استفاده از نیروی انسانی ماهر، انرژی ارزان آن را به کالای نهایی تبدیل و از ایران صادرات مجدد صورت گیرد. در این فرایند در ایران اشتغال صورت گرفته و ارزش افزوده قابل توجهی نصیب ایران خواهد شد.
چه خطراتی در پروژه هایابتکاروجود دارد؟
ابتکار، خطرات مشترک برای بسیاری از پروژه های زیربنایی بزرگ را ارائه می دهد: خطرات بدهی، خطرات حکومتداری (فساد در تدارکات)، زیرساخت های رشته ای، خطرات زیست محیطی و خطرات اجتماعی.
چه اتفاقی باید بیفتد تا ابتکار عمل موفق شود؟
*منتشر شده در دیپلماسی ایرانی
311311