روح بچه سقط شده

تجربه تلخ سقط جنین، دردهای پنهانی را در دل والدین به ارمغان می آورد و پرسش های بنیادینی را درباره سرنوشت معنوی فرزند از دست رفته مطرح می سازد. بله، از منظر آموزه های اسلامی، جنین سقط شده، به ویژه پس از دمیده شدن روح در حدود ۱۲۰ روزگی، دارای روح انسانی است و در عالم آخرت جایگاهی ویژه در بهشت دارد. حتی جنین هایی که پیش از این مرحله سقط می شوند نیز در پناه رحمت واسعه الهی قرار می گیرند و معصومانه محشور می شوند. این مقاله با تکیه بر منابع معتبر دینی، به دنبال ارائه پاسخی جامع و تسلی بخش برای والدین داغدار است تا با درک عمیق تر از جایگاه فرزندشان، آرامش و امیدواری را تجربه کنند.

اندوه ناشی از فقدان جنین، فراتر از یک واقعه جسمانی است و ابعاد عمیق معنوی و روانی دارد. والدین، به ویژه مادران، ممکن است با احساساتی چون غم، گناه، سردرگمی و حسرت دست و پنجه نرم کنند. در چنین شرایطی، یافتن پاسخ های مستند و شرعی می تواند نقش بسزایی در تسکین روح و روان ایفا کند. آموزه های اسلامی با رویکردی عمیق و انسانی، نه تنها به این پرسش ها پاسخ می دهند، بلکه با گشودن دریچه ای به سوی رحمت الهی، تسلی بخش قلب های دردمند می شوند. این تبیین های معنوی، از اهمیت بالایی برخوردارند و به فرد داغدار کمک می کنند تا با این فقدان دردناک از زاویه ای متفاوت کنار بیاید.

زمان دمیده شدن روح در جنین از نگاه اسلام و علم

مفهوم «روح» در اسلام، بُعدی اسرارآمیز و الهی دارد که فراتر از درک مادی بشر است. قرآن کریم روح را امری از جانب پروردگار معرفی می کند و آن را ماهیتی غیرمادی و منشأ حیات و ادراک می داند. درک زمان و چگونگی دمیده شدن روح در جنین، از مسائل مهمی است که از دیرباز مورد توجه فقها و دانشمندان اسلامی قرار گرفته است و احادیث و روایات متعددی به تبیین آن پرداخته اند. این مبحث نه تنها جنبه فقهی دارد، بلکه از نظر معنوی نیز برای والدین حائز اهمیت فراوانی است.

تعریف روح در منابع اسلامی

روح در منابع اسلامی، ماهیتی لطیف و از عالم امر الهی شمرده می شود که با ورود به جسم، به آن حیات، شعور و اراده می بخشد. قرآن کریم در آیه ۸۵ سوره اسراء می فرماید: «وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا» (و از تو درباره روح می پرسند؛ بگو: روح از فرمان پروردگار من است و جز اندکی از علم به شما داده نشده است). این آیه نشان می دهد که روح، واقعیتی فراتر از یافته های علمی مادی و از اسرار الهی است. روح، جنبه ای از وجود انسان است که او را از سایر موجودات متمایز می سازد و مبدأ تعقل، اراده، احساس و خودآگاهی اوست. ارتباط روح با بدن یک ارتباط تدبیری و ربطی است که باعث می شود بدن بتواند در این دنیا فعالیت کند و ابزار بروز روح باشد.

نظرات فقها و روایات درباره دمیدن روح

بر اساس احادیث معتبر و مورد تأیید بسیاری از فقهای شیعه و سنی، زمان دمیده شدن روح در جنین، پس از چهار ماهگی (حدود ۱۲۰ روز) از ابتدای لقاح است. این زمان در روایات متعددی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) ذکر شده است. به عنوان مثال، در حدیثی از امام باقر (علیه السلام) یا امام صادق (علیه السلام) آمده است که روح پس از چهار ماه در جنین دمیده می شود. در برخی روایات دیگر نیز آمده است که در پایان ماه چهارم، روح به اذن الهی در جنین دمیده می شود و از آن پس جنین دارای حیات انسانی کامل می گردد.

پیش از ۱۲۰ روز، اگرچه جنین دارای حیات نباتی است – یعنی قلبش شروع به تپیدن می کند، رشد فیزیکی دارد و اعضا و جوارح آن شکل می گیرد – اما روح انسانی که او را مکلف به تکالیف شرعی و دارای اراده و اختیار نماید، در او دمیده نشده است. این تمایز بین حیات نباتی و حیات روحی-انسانی از نکات کلیدی در فهم احکام فقهی مرتبط با جنین است. حیات نباتی نشان دهنده شروع فرآیند تکامل جسمانی است، در حالی که دمیده شدن روح، نشانگر ورود به مرحله جدیدی از وجود است که جنین را واجد کرامت و جایگاه خاص انسانی می گرداند.

دیدگاه پزشکی نوین

از منظر پزشکی نوین، فرآیند تکامل جنین شامل مراحل پیچیده ای است. ضربان قلب جنین معمولاً در حدود هفته ششم بارداری آغاز می شود و تا پایان هفته دوازدهم، اکثر اعضای اصلی بدن جنین تشکیل شده اند. در حدود هفته هجدهم تا بیستم (چهار و نیم تا پنج ماهگی)، مادر حرکت جنین را احساس می کند که این پدیده را می توان با دمیده شدن روح در روایات اسلامی تا حدودی مرتبط دانست. البته، علم پزشکی قادر به مشاهده یا تعریف مستقیم روح نیست، بلکه بر اساس شواهد فیزیکی و فیزیولوژیک به بررسی حیات می پردازد. با این حال، می توان نوعی همپوشانی مفهومی را بین نقطه عطف ۱۲۰ روزگی در روایات و مراحل حساس تکامل عصبی و احساسی جنین در علم جدید مشاهده کرد، هرچند که تفاوت ماهوی در تعریف و ابعاد این دو دیدگاه وجود دارد. در نهایت، دیدگاه دینی بر جنبه معنوی و وجودی تأکید دارد، در حالی که علم پزشکی به فرآیندهای زیستی می پردازد.

آیا جنین سقط شده روح دارد؟ تبیین جایگاه معنوی

این پرسش محوری، اغلب ذهن والدین داغدار را به خود مشغول می کند و برای یافتن آرامش، نیاز به پاسخ های روشن دارد. پاسخ به این سوال، با توجه به زمان سقط جنین، ابعاد متفاوتی پیدا می کند و لازم است با دقت و تکیه بر آموزه های اسلامی تبیین شود. فهم این ابعاد می تواند در تسکین خاطر و درک جایگاه معنوی فرزند از دست رفته مؤثر باشد.

جنین سقط شده پس از دمیدن روح (بعد از ۱۲۰ روز)

اگر سقط جنین پس از دمیده شدن روح، یعنی حدود ۱۲۰ روز پس از لقاح، اتفاق افتاده باشد، قطعاً جنین دارای روح انسانی است. در این صورت، جنین از منظر معنوی و اخروی یک فرد کامل محسوب می شود و تمامی حقوق یک انسان مؤمن را در عالم برزخ و قیامت خواهد داشت. این جنین، به دلیل معصومیت و پاکی مطلق، جایگاهی ویژه در نزد خداوند دارد و در گروه اطفال مؤمنین قرار می گیرد. این اطفال، از هرگونه حسابرسی و عذاب مبرا هستند و مستقیماً وارد بهشت می شوند.

فقها و علمای دین در مورد جنین های سقط شده پس از دمیده شدن روح، احکام خاصی را وضع کرده اند، از جمله لزوم غسل، کفن و دفن (البته با شرایط خاص و متناسب با رشد جنین). این احکام، خود نشانه ای از جایگاه انسانی و روحی این جنین ها است و گواهی بر این است که آن ها از دیدگاه شریعت، موجوداتی صاحب روح و کرامت هستند.

جنین سقط شده قبل از دمیدن روح (قبل از ۱۲۰ روز)

در مورد جنین هایی که پیش از دمیده شدن روح سقط می شوند، اگرچه روح انسانی (با تعریف شرعی آن) در آن ها دمیده نشده است، اما این به معنای عدم حیات نیست. جنین در این مرحله نیز دارای نوعی حیات و تکامل بیولوژیکی بوده است؛ قلبش می تپیده و مراحل رشد جسمانی را طی می کرده است. در مورد سرنوشت اخروی این دسته از جنین ها، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد، اما تمامی آن ها بر رحمت واسعه الهی برای این موجودات تأکید دارند:

برخی فقها معتقدند که حتی جنین های قبل از دمیدن روح نیز در قیامت به صورت کامل محشور می شوند. این دیدگاه بر این پایه استوار است که خداوند هیچ موجودی را بیهوده خلق نمی کند و تمامی آفرینش، حکمتی دارد. از این رو، این جنین ها نیز در قیامت جایگاه خاص خود را خواهند داشت و از رحمت الهی بهره مند می شوند.

دیدگاه دیگر آن است که این جنین ها، به دلیل عدم تکلیف و نداشتن روح انسانی مکلف، مورد حسابرسی قرار نمی گیرند و در جایگاه رحمت خاص الهی قرار می گیرند. در هر دو صورت، نکته حائز اهمیت این است که هیچ گناه و تقصیری متوجه این جنین ها نیست و جایگاه ابدی آن ها، آغوش پر مهر رحمت الهی است. والدین باید مطمئن باشند که فرزند از دست رفته شان، هرچند روح انسانی به معنای شرعی در او دمیده نشده باشد، تحت پوشش عنایات ویژه پروردگار قرار دارد.

معصومیت و پاکی مطلق جنین سقط شده

مهم ترین وجه مشترک در هر دو حالت – چه جنین پس از دمیدن روح سقط شود و چه پیش از آن – معصومیت و پاکی مطلق آن است. جنین، پیش از آنکه به سن تکلیف برسد و قدرت انتخاب و انجام گناه را پیدا کند، از دنیا می رود. به همین دلیل، هیچ گناهی متوجه او نیست و خداوند متعال، به دلیل همین پاکی، جایگاهی والا برای او در نظر گرفته است. این مفهوم معصومیت، عامل اصلی تسکین و آرامش برای والدین است، زیرا اطمینان می دهد که فرزندشان در بهترین مکان ها و در پناه لطف الهی قرار دارد.

سرنوشت جنین سقط شده در عالم برزخ و قیامت

برای والدینی که با درد سقط جنین روبرو شده اند، آگاهی از سرنوشت فرزندشان در عالم دیگر، می تواند تسکین بخش ترین بخش این ماجرا باشد. آموزه های اسلامی با وعده های امیدبخش و روایات صریح، تصویری روشن از جایگاه والای این اطفال معصوم در برزخ و قیامت ارائه می دهند. این بخش، به تفصیل به این سرنوشت می پردازد.

حضور جنین در برزخ و قیامت

بر اساس باورهای اسلامی، هر موجود زنده ای که حیات مادی را ترک می کند، وارد عالم برزخ می شود. این عالم، مرحله ای بین دنیا و قیامت است. جنین های سقط شده، به ویژه آن هایی که روح در آن ها دمیده شده، قطعاً در عالم برزخ حضور دارند و فراموش نمی شوند. آن ها از نوعی حیات برزخی برخوردارند که متناسب با عالم برزخ است. در قیامت نیز، تمامی انسان ها، از جمله اطفال و جنین های سقط شده، محشور می شوند. قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) به وضوح بر این مسئله تأکید دارند که هیچ روحی از بین نمی رود و همه در محضر عدل الهی حاضر خواهند شد. حضور آن ها در قیامت، نشانه ای از عدالت و فراگیری رحمت خداوند است.

جایگاه جنین سقط شده در بهشت

یکی از امیدبخش ترین بشارت ها برای والدین داغدار، جایگاه قطعی جنین سقط شده در بهشت است. روایات متعددی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) بر این امر صحه می گذارند که اطفال مؤمنین و جنین های سقط شده، اهل بهشت هستند. این جایگاه به دلیل معصومیت مطلق و عدم ارتکاب گناه توسط آن هاست.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده اند: «هر طفلی از فرزندان مسلمین که بمیرد، در بهشت است.» این حدیث شامل حال جنین های سقط شده نیز می شود. آن ها نیازی به حسابرسی اعمال ندارند، زیرا عمرشان کفاف رسیدن به سن تکلیف را نداده و پرونده ای از گناه برایشان گشوده نشده است. آن ها همچون گل های بهشتی، در آغوش رحمت الهی و در بهترین مکان ها جای خواهند گرفت.

در مورد نحوه رشد و کمال آن ها در عالم دیگر، دیدگاه های مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که آن ها در همان سن و هیئت کودکی در بهشت حضور دارند، در حالی که برخی دیگر بر این باورند که خداوند آن ها را به شکلی کامل و بالغ محشور می کند و به رشد و کمال می رساند، اما این رشد به معنای تکلیف پذیری و امتحان نیست، بلکه رشد وجودی و بهره مندی از کمالات الهی است.

شفاعت جنین برای والدین (عظیم ترین تسکین)

شاید هیچ وعده ای به اندازه شفاعت جنین برای والدینش، تسلی بخش نباشد. این موضوع، فقدان دردناک را به ذخیره ای گران بها و نعمتی الهی برای آخرت والدین تبدیل می کند. روایات بسیاری وجود دارد که نشان می دهد اطفال و جنین های سقط شده، در روز قیامت برای والدین خود شفاعت می کنند.

یکی از مشهورترین روایات در این زمینه، حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است که می فرمایند:

«… أَمَا عَلِمْتُمْ أَنِّی أُبَاهِی بِکُمُ الْأُمَمَ- یَوْمَ الْقِیَامَةِ حَتَّى بِالسِّقْطِ یَظَلُّ مُحْبَنْطِئاً عَلَى بَابِ الْجَنَّةِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ادْخُلِ الْجَنَّةَ فَیَقُولُ لَا أَدْخُلُ حَتَّى یَدْخُلَ أَبَوَایَ قَبْلِی فَیَقُولُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لِمَلَکٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ ائْتِنِی بِأَبَوَیْهِ فَیَأْمُرُ بِهِمَا إِلَى الْجَنَّةِ فَیَقُولُ هَذَا بِفَضْلِ رَحْمَتِی لَکَ.»

«آیا نمی دانید که من به کثرت شما در روز قیامت افتخار می کنم، حتی به بچه سقط شده ای که با حالتی اندوهگین بر در بهشت می ایستد. خدای متعال به او می فرماید: وارد بهشت شو. او می گوید: من داخل نمی شوم تا اینکه پدر و مادرم قبل از من وارد شوند. آنگاه خدای تبارک و تعالی به فرشته ای از فرشتگانش می فرماید: پدر و مادر او را بیاورید. وقتی حاضر می شوند، به آن ها می گوید: بفرمایید همراه فرزند سقط شده تان داخل بهشت شوید. و بعد به آن بچه سقط شده می فرماید: این از زیادی رحمت من برای توست.» (الکافی، ج ۵، ص ۳۳۴)

این روایت، تصویری دلنشین از محبت و لطف الهی را به نمایش می گذارد و به والدین اطمینان می دهد که فرزند از دست رفته شان، نه تنها در بهشت است، بلکه به واسطه او، خود نیز می توانند وارد بهشت شوند. این جنین های معصوم، با تمام وجود به والدین خود عشق می ورزند و در روزی که هر کس به دنبال شفاعت گری است، آن ها برای پدر و مادرشان شفاعت می کنند. این شفاعت، بالاترین هدیه ای است که خداوند به ازای صبر و تحمل داغ فرزند به والدین اعطا می کند.

آیا جنین سقط شده عذاب قبر دارد؟

پاسخ به این سوال قاطعانه «خیر» است. جنین های سقط شده، به دلیل معصومیت و عدم تکلیف، از هرگونه عذاب قبر یا حسابرسی اعمال مبرا هستند. عذاب قبر برای کسانی است که مرتکب گناه شده و نیاز به پاک شدن دارند، در حالی که جنین سقط شده پاک و بی گناه از دنیا می رود. لذا والدین نباید هیچ گونه نگرانی در این خصوص داشته باشند. این اطفال معصوم، در آرامش کامل و در پناه رحمت الهی قرار دارند.

راهکارهای معنوی و تسکین بخش برای والدین

فقدان جنین، زخمی عمیق بر روح و روان والدین، به ویژه مادر، برجای می گذارد. در کنار مراقبت های جسمانی و روانی، راهکارهای معنوی می توانند در تسکین این درد و التیام زخم ها نقش بسیار مؤثری ایفا کنند. آموزه های دینی، با ارائه مسیرهایی برای ارتباط با عالم غیب و بهره گیری از رحمت الهی، به والدین کمک می کنند تا با این تجربه تلخ کنار بیایند و آرامش را بازیابند.

آیا برای جنین سقط شده می توان فاتحه خواند یا خیرات داد؟

این سوالی رایج در میان والدین داغدار است. پاسخ این است که جنین های پاک و معصوم، به دلیل عدم تکلیف و پاکی مطلق، نیازی به فاتحه و خیرات برای کاهش گناهانشان ندارند، زیرا گناهی مرتکب نشده اند. آن ها مستقیماً در پناه رحمت الهی قرار می گیرند.

با این حال، خواندن فاتحه، دعا، و انجام اعمال خیر (مانند صدقه یا خیرات) به «نیت» جنین، نه تنها منع شرعی ندارد بلکه از چند جهت ارزشمند است:

1. آرامش قلبی والدین: این اعمال، به والدین کمک می کند تا حس کنند برای فرزندشان کاری انجام داده اند و این حس، در تسکین اندوه و ایجاد آرامش درونی بسیار مؤثر است. این ابراز محبت و یادبود، پیوند عاطفی و معنوی آن ها را با فرزندشان تقویت می کند.
2. افزایش ذخیره حسنات والدین: ثواب این اعمال خیر، شامل حال خود والدین می شود. هر عمل صالحی که به نیت تقرب به خداوند انجام شود، پاداش دنیوی و اخروی برای عامل آن دارد. بنابراین، والدین با این کار، توشه ای برای آخرت خود فراهم می کنند.
3. ابراز محبت و یادبود: این فعالیت ها راهی برای زنده نگه داشتن یاد و نام فرزند از دست رفته است و به والدین کمک می کند تا با این واقعیت کنار بیایند.

پس، گرچه جنین نیازی به این اعمال ندارد، اما این کارها برای والدین و جایگاه معنوی خودشان بسیار پربار و مفید است.

آیا می توان با روح جنین صحبت کرد؟

برقراری ارتباط عاطفی و معنوی با جنین سقط شده، می تواند بخش مهمی از فرآیند سوگواری و التیام باشد. اگرچه ما به طور مستقیم از نحوه ارتباط ارواح با این عالم آگاهی نداریم، اما دعا، مناجات و یادآوری فرزند، به ویژه از طریق نیایش با خداوند، می تواند نوعی ارتباط معنوی را فراهم آورد.

این ارتباط، بیشتر جنبه تسکین بخش برای والدین دارد و در عمق روح، پیوندی ابدی میان والدین و فرزند برقرار است. می توانید با فرزندتان صحبت کنید، برای او دعا کنید و احساسات خود را با خداوند در میان بگذارید. این اعمال، به شما کمک می کند تا احساس تنهایی نکنید و به این باور برسید که فرزندتان همیشه در یاد و قلب شما زنده است و در پناه رحمت الهی قرار دارد. دعا کردن برای او، حتی اگر نیازی نداشته باشد، نشانه اوج محبت شماست و این محبت در نزد خداوند ارج و قرب بالایی دارد.

اهمیت صبر، توکل و توسل

کنار آمدن با غم و اندوه سقط جنین، نیازمند صبری عظیم و توکل بی حد به پروردگار است. پذیرش تقدیر الهی، هرچند سخت و دشوار، کلید عبور از این مرحله است. والدین باید به این باور قلبی برسند که خداوند، حکیم و مهربان است و هیچ رویدادی بدون حکمت و مشیت او رخ نمی دهد.

توصیه هایی برای یافتن آرامش از طریق معنویت:

• صبر و شکیبایی: صبر در برابر مشیت الهی، از ویژگی های مؤمنین است و خداوند پاداش عظیم برای صابرین قرار داده است.
• توکل به خداوند: اعتماد کامل به تدبیر و حکمت خداوند، موجب آرامش قلب می شود و انسان را از یأس و ناامیدی رها می سازد.
• دعا و مناجات: پناه بردن به درگاه الهی و درددل کردن با او، راهی مؤثر برای تخلیه احساسات و دریافت آرامش است. دعاهای وارده برای رفع حزن و اندوه و همچنین زیارت عاشورا و دعای کمیل می توانند تسکین دهنده باشند.
• ذکر و یاد خدا: مداومت بر ذکر لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ و اَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ می تواند آرامش بخش دل ها باشد.
• توسل به اهل بیت (علیهم السلام): ائمه اطهار (علیهم السلام) پناهگاه دردمندان هستند و توسل به آن ها، راهی برای اتصال به رحمت الهی و یافتن آرامش روحی است.

سوگواری سالم

اهمیت سوگواری سالم را نباید دست کم گرفت. اجازه دادن به خود برای ابراز احساسات، گریه کردن و صحبت کردن در مورد غم و اندوه، بخش طبیعی و ضروری فرآیند التیام است. سرکوب احساسات می تواند منجر به مشکلات روحی و روانی طولانی مدت شود. می توانید با یک مشاور مذهبی یا روانشناس دینی صحبت کنید تا به شما در این مسیر کمک کنند. گروه های حمایتی نیز می توانند فضایی امن برای به اشتراک گذاشتن تجربیات و احساسات فراهم آورند و حس تنهایی را کاهش دهند. به یاد داشته باشید که سوگواری نشانه ضعف نیست، بلکه نشانه ای از عمق عشق و پیوند شما با فرزندتان است.

نتیجه گیری: هدیه ای از بهشت، شفیعی در قیامت

تجربه سقط جنین، بی شک یکی از دشوارترین و دردناک ترین رویدادهای زندگی والدین است که ابعاد جسمی، روانی و معنوی گسترده ای دارد. در این میان، درک صحیح از آموزه های اسلامی می تواند نقش بسزایی در تسکین قلب های داغدار و بازگرداندن آرامش ایفا کند. مهم ترین پیام این آموزه ها این است که جنین سقط شده، چه با دمیده شدن روح و چه پیش از آن، هرگز فراموش نمی شود و در پناه رحمت بی کران الهی قرار دارد.

جنین هایی که پس از دمیده شدن روح (حدود ۱۲۰ روزگی) سقط می شوند، دارای روح انسانی کامل هستند و جایگاهی رفیع در بهشت خواهند داشت. این اطفال معصوم، به دلیل پاکی مطلق و عدم تکلیف، از هرگونه حسابرسی و عذاب مبرا بوده و همچون گل های بهشتی، مورد لطف و عنایت پروردگار قرار می گیرند. حتی جنین هایی که پیش از این مرحله سقط می شوند، اگرچه روح انسانی مکلف در آن ها دمیده نشده است، اما از نوعی حیات برخوردار بوده و تحت پوشش رحمت واسعه الهی قرار می گیرند و در قیامت به صورت پاک و معصوم محشور خواهند شد.

علاوه بر این، وعده شفاعت جنین برای والدین خود در روز قیامت، عظیم ترین تسکین و امید را به ارمغان می آورد. این کودکان معصوم، نه تنها باری بر دوش والدین نیستند، بلکه به شفیعانی برای ورود آن ها به بهشت تبدیل می شوند و این فقدان را به ذخیره ای گران بها برای آخرت مبدل می سازند. این همان «هدیه ای از بهشت» است که خداوند در ازای صبر و تحمل داغ فرزند، به والدین اعطا می کند.

راه های ارتباط معنوی و انجام اعمال خیر به نیت جنین، مانند دعا، مناجات، فاتحه و صدقه، گرچه برای پاکی خود جنین ضروری نیست، اما برای آرامش روحی والدین و افزایش ذخیره حسنات خودشان بسیار ارزشمند است. صبر، توکل و توسل به اهل بیت (علیهم السلام) نیز از ارکان اصلی عبور از این مرحله دشوار و یافتن آرامش درونی هستند.

در نهایت، این پیام امید، آرامش و اطمینان باید در دل والدین ریشه بدواند که فرزند از دست رفته شان، پایان یک ماجرا نیست، بلکه شروع پیوندی ابدی و معنوی است. این پیوند، در سرای دیگر به شکلی کامل و دلنشین تجلی خواهد یافت. آرزوی صبر جمیل و آرامش پایدار برای تمامی والدین داغدار را از خداوند متعال داریم.