چهارده صیغه عربی با معنی

در زبان عربی، صیغه های افعال کلیدی برای فهم و ساختار صحیح جملات به شمار می روند، زیرا هویت فاعل، شامل جنسیت، تعداد و وضعیت آن (غائب، مخاطب یا متکلم) را مشخص می کنند. درک چهارده صیغه عربی، مسیر تسلط بر صرف افعال و در نهایت، روان صحبت کردن و فهم عمیق متون عربی را هموار می سازد.

آموزش جامع و کاربردی چهارده صیغه فعل در زبان عربی، از جمله ماضی، مضارع و امر، با ارائه معنی دقیق فارسی، روش ساخت هر صیغه، و نکات کلیدی مرتبط با هر بخش، به شما کمک می کند تا این مبحث بنیادین را به آسانی و عمق بیاموزید. این مقاله به گونه ای طراحی شده است که یادگیری صرف افعال عربی را تا حد امکان ساده، روان و عمیق کند و نیاز به مراجعه به منابع متعدد را برطرف سازد.

صیغه چیست؟ مبانی و ساختار ۱۴ صیغه در عربی

صیغه در زبان عربی به شکل فعل اشاره دارد که اطلاعاتی نظیر زمان انجام کار (ماضی، مضارع، امر)، جنسیت فاعل (مذکر یا مؤنث)، تعداد فاعل (مفرد، مثنی یا جمع) و وضعیت فاعل (غائب، مخاطب یا متکلم) را در خود جای داده است. با تغییر این اطلاعات، شکل فعل نیز تغییر می کند و در نتیجه، به صیغه های مختلفی دست می یابیم.

عوامل تعیین کننده صیغه

شناخت دقیق عوامل تعیین کننده صیغه، گام نخست در تسلط بر صرف افعال عربی است. این عوامل عبارتند از:

جنسیت: مذکر و مؤنث

زبان عربی برای هر کلمه، اعم از اسم و فعل، جنسیت مشخصی قائل است. جنسیت به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

• مذکر: برای اشاره به مردان یا اشیای مذکر به کار می رود.
• مؤنث: برای اشاره به زنان یا اشیای مؤنث استفاده می شود. نشانه هایی مانند «ة» (تای گرد) در انتهای کلمات، یکی از رایج ترین علائم تشخیص اسم مؤنث است، هرچند برخی از اسامی مؤنث (مانند شمس یا ارض) این نشانه را ندارند و به آن ها مؤنث معنوی گفته می شود.

تعداد: مفرد، مثنی، جمع

تعداد فاعل، نقش حیاتی در تعیین صیغه فعل دارد. این تقسیم بندی شامل سه دسته است:

• مفرد: برای اشاره به یک فرد یا یک چیز.
• مثنی: برای اشاره به دو فرد یا دو چیز. در زبان عربی، مثنی دارای قواعد صرفی خاص خود است که از مفرد و جمع متمایز می شود.
• جمع: برای اشاره به سه فرد یا بیشتر. جمع نیز دارای اوزان و اشکال خاصی است که باید آن ها را فرا گرفت.

مخاطب، غائب، متکلم

این سه دسته، وضعیت فاعل را نسبت به گوینده مشخص می کنند:

• غائب: فاعلی که در زمان صحبت حضور ندارد و از او به صورت سوم شخص یاد می شود. (مانند: او، آن ها)
• مخاطب: فاعلی که مورد خطاب مستقیم گوینده قرار دارد. (مانند: تو، شما)
• متکلم: خود گوینده یا گروهی که گوینده نیز جزئی از آن است. (مانند: من، ما)

جدول جامع ۱۴ صیغه عربی (اسامی صیغه ها و ضمایر متناسب)

ترکیب این سه عامل (جنسیت، تعداد، وضعیت) منجر به شکل گیری چهارده صیغه اصلی در زبان عربی می شود. این صیغه ها، چارچوب اصلی صرف افعال را تشکیل می دهند. جدول زیر، این چهارده صیغه را به همراه ضمیر متناسب و معنی فارسی آن ها نمایش می دهد که به عنوان یک نقشه راه در ادامه مباحث قابل استفاده است.

صیغه	ضمیر متناسب	معنی فارسی ضمیر
مفرد مذکر غائب	هُوَ	او (مرد)
مثنای مذکر غائب	هُمَا	آن دو (مرد)
جمع مذکر غائب	هُم	آن ها (مردان)
مفرد مؤنث غائب	هِیَ	او (زن)
مثنای مؤنث غائب	هُمَا	آن دو (زن)
جمع مؤنث غائب	هُنَّ	آن ها (زنان)
مفرد مذکر مخاطب	أَنْتَ	تو (مرد)
مثنای مذکر مخاطب	أَنْتُمَا	شما دو نفر (مرد)
جمع مذکر مخاطب	أَنْتُم	شما (مردان)
مفرد مؤنث مخاطب	أَنْتِ	تو (زن)
مثنای مؤنث مخاطب	أَنْتُمَا	شما دو نفر (زن)
جمع مؤنث مخاطب	أَنْتُنَّ	شما (زنان)
متکلم وحده	أَنَا	من
متکلم مع الغیر	نَحْنُ	ما

صرف فعل ماضی در ۱۴ صیغه با معنی

فعل ماضی برای بیان عملی به کار می رود که در گذشته آغاز شده و به پایان رسیده است. ساختار فعل ماضی در زبان عربی از سه حرف اصلی (ریشه فعل) تشکیل می شود که بر اساس صیغه مورد نظر، تغییراتی را می پذیرد. این تغییرات معمولاً در حرکات (حرکات فتحه، کسره، ضمه) و اضافه شدن برخی حروف یا ضمائر به انتهای ریشه فعل مشاهده می شود.

ساختار فعل ماضی ثلاثی مجرد

افعال ثلاثی مجرد، افعالی هستند که ریشه آن ها سه حرف اصلی دارد و هیچ حرف زائدی به آن ها اضافه نشده است. هر ریشه شامل فاء الفعل (حرف اول)، عین الفعل (حرف دوم) و لام الفعل (حرف سوم) است. برای صرف فعل ماضی، این سه حرف اصلی وارد وزن های مشخص شده برای هر صیغه می شوند. به عنوان مثال، برای ریشه «کتب» (نوشتن)، «ک» فاء الفعل، «ت» عین الفعل و «ب» لام الفعل است.

جدول کامل صرف ۱۴ صیغه فعل ماضی (معلوم) با معنی (مثال: کَتَبَ)

در جدول زیر، صرف فعل «کَتَبَ» به عنوان نمونه ای از فعل ثلاثی مجرد در ۱۴ صیغه فعل ماضی معلوم، به همراه وزن هر صیغه و معنی فارسی دقیق آن ارائه شده است:

صیغه	وزن صیغه	فعل صرف شده (کتب)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	فَعَلَ	کَتَبَ	او نوشت (یک مرد)
مثنای مذکر غائب	فَعَلا	کَتَبا	آن دو نوشتند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	فَعَلُوا	کَتَبُوا	آنها نوشتند (مردان)
مفرد مؤنث غائب	فَعَلَتْ	کَتَبَتْ	او نوشت (یک زن)
مثنای مؤنث غائب	فَعَلَتَا	کَتَبَتَا	آن دو نوشتند (دو زن)
جمع مؤنث غائب	فَعَلْنَ	کَتَبْنَ	آنها نوشتند (زنان)
مفرد مذکر مخاطب	فَعَلْتَ	کَتَبْتَ	تو نوشتی (یک مرد)
مثنای مذکر مخاطب	فَعَلْتُمَا	کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشتید (دو مرد)
جمع مذکر مخاطب	فَعَلْتُمْ	کَتَبْتُمْ	شما نوشتید (مردان)
مفرد مؤنث مخاطب	فَعَلْتِ	کَتَبْتِ	تو نوشتی (یک زن)
مثنای مؤنث مخاطب	فَعَلْتُمَا	کَتَبْتُمَا	شما دو نفر نوشتید (دو زن)
جمع مؤنث مخاطب	فَعَلْتُنَّ	کَتَبْتُنَّ	شما نوشتید (زنان)
متکلم وحده	فَعَلْتُ	کَتَبْتُ	من نوشتم
متکلم مع الغیر	فَعَلْنَا	کَتَبْنَا	ما نوشتیم

برای درک عمیق تر کاربرد چهارده صیغه فعل ماضی، به مثال های زیر توجه کنید:

• الطُلّابُ كَتَبُوا واجِباتِهِم. (دانش آموزان تکالیفشان را نوشتند.) – صیغه: جمع مذکر غائب
• البِنْتُ جَلَسَتْ أمامَ التِلْفازِ. (دختر جلو تلویزیون نشست.) – صیغه: مفرد مؤنث غائب
• اِشتَرَيْتُ كِتاباً جَديداً. (کتاب جدیدی خریدم.) – صیغه: متکلم وحده

ساخت فعل ماضی مجهول

گاهی در جملات، فاعل عمل مشخص نیست یا اهمیت کمتری دارد. در این حالت، از فعل مجهول استفاده می شود. برای ساخت فعل ماضی مجهول از فعل ثلاثی مجرد معلوم، تغییراتی در حرکات حروف اصلی ایجاد می شود:

1. فاء الفعل (حرف اول ریشه) «مضموم» می شود (ضمه می گیرد).
2. عین الفعل (حرف دوم ریشه) «مکسور» می شود (کسره می گیرد).
3. لام الفعل (حرف سوم ریشه) و حروف بعدی بدون تغییر باقی می مانند.

فرمول کلی ساخت ماضی مجهول: فَعَلَ ← فُعِلَ

صیغه	فعل صرف شده (کُتِبَ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	کُتِبَ	نوشته شد (یک مرد)
مثنای مذکر غائب	کُتِبَا	آن دو نوشته شدند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	کُتِبُوا	آنها نوشته شدند (مردان)
مفرد مؤنث غائب	کُتِبَتْ	نوشته شد (یک زن)
مثنای مؤنث غائب	کُتِبَتَا	آن دو نوشته شدند (دو زن)
جمع مؤنث غائب	کُتِبْنَ	آنها نوشته شدند (زنان)
مفرد مذکر مخاطب	کُتِبْتَ	تو نوشته شدی (یک مرد)
مثنای مذکر مخاطب	کُتِبْتُمَا	شما دو نفر نوشته شدید (دو مرد)
جمع مذکر مخاطب	کُتِبْتُمْ	شما نوشته شدید (مردان)
مفرد مؤنث مخاطب	کُتِبْتِ	تو نوشته شدی (یک زن)
مثنای مؤنث مخاطب	کُتِبْتُمَا	شما دو نفر نوشته شدید (دو زن)
جمع مؤنث مخاطب	کُتِبْتُنَّ	شما نوشته شدید (زنان)
متکلم وحده	کُتِبْتُ	من نوشته شدم
متکلم مع الغیر	کُتِبْنَا	ما نوشته شدیم

توجه داشته باشید که فعل مجهول تنها برای افعال متعدی (آن هایی که مفعول می پذیرند) به کار می رود. در فعل مجهول، مفعول به جای فاعل می نشیند و به آن «نائب فاعل» می گویند.

• كُتِبَتِ الرِسالةُ. (نامه نوشته شد.)
• كُسِرَ الزُّجاجُ بِالْكُرَةِ. (شیشه با توپ شکسته شد.)

انواع فعل ماضی و نحوه ساخت آن ها

علاوه بر ماضی ساده، زبان عربی دارای انواع دیگری از فعل ماضی است که هر یک زمان و مفهوم خاصی را بیان می کنند:

ماضی نقلی

ماضی نقلی برای بیان عملی در گذشته به کار می رود که اثر آن همچنان در زمان حال باقی است. ساختار آن به سادگی با اضافه کردن حرف «قَدْ» قبل از فعل ماضی ساده ساخته می شود.

صیغه	فعل صرف شده (قَدْ کَتَبَ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	قَدْ کَتَبَ	نوشته است
مثنای مذکر غائب	قَدْ کَتَبَا	نوشته اند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	قَدْ کَتَبُوا	نوشته اند (مردان)
و …	(ادامه ۱۴ صیغه با قَدْ و فعل ماضی)	و …

برای منفی کردن ماضی نقلی، از «لَمَّا» (لما ناصبه) قبل از فعل مضارع مجزوم استفاده می شود که معنای هنوز انجام نشده را می دهد. یا می توان از «ما قَدْ» استفاده کرد.

• قَدْ ذَهَبَ الطُلّابُ إِلَى الْمَدْرَسَةِ. (دانش آموزان به مدرسه رفته اند.)
• لَمَّا یَذْهَبِ الطُلّابُ إِلَى الْمَدْرَسَةِ. (دانش آموزان هنوز به مدرسه نرفته اند.)

ماضی بعید

ماضی بعید عملی را نشان می دهد که در گذشته و قبل از یک عمل دیگر به پایان رسیده است. ساختار آن از ترکیب فعل ناقصه «کَانَ» (کانَ و اخواتها) و فعل ماضی ساده تشکیل می شود. هر دو قسمت باید از نظر صیغه با هم مطابقت داشته باشند.

صیغه	فعل صرف شده (کَانَ کَتَبَ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	کَانَ کَتَبَ	نوشته بود
مثنای مذکر غائب	کَانَا کَتَبَا	نوشته بودند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	کَانُوا کَتَبُوا	نوشته بودند (مردان)
و …	(ادامه ۱۴ صیغه با کَانَ و فعل ماضی)	و …

برای منفی کردن ماضی بعید، می توان «ما» را قبل از «کانَ» یا بین «کانَ» و فعل ماضی قرار داد.

• کَانَ الطّالِبُ قَدْ دَرَسَ. (دانش آموز درس خوانده بود.)
• ما کَانَ الطّالِبُ قَدْ دَرَسَ. (دانش آموز درس نخوانده بود.)

ماضی استمراری

ماضی استمراری به عملی در گذشته اشاره دارد که به صورت مکرر یا پیوسته انجام می شده است. این فعل از ترکیب فعل ناقصه «کَانَ» و فعل مضارع مرفوع ساخته می شود.

صیغه	فعل صرف شده (کَانَ یَکْتُبُ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	کَانَ یَکْتُبُ	می نوشت
مثنای مذکر غائب	کَانَا یَکْتُبَانِ	می نوشتند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	کَانُوا یَکْتُبُونَ	می نوشتند (مردان)
و …	(ادامه ۱۴ صیغه با کَانَ و فعل مضارع)	و …

منفی کردن ماضی استمراری با اضافه کردن «ما» قبل از «کانَ» یا «لا» قبل از فعل مضارع انجام می شود.

• کَانَ یَذْهَبُ إِلَى الْمَدْرَسَةِ کُلَّ یَوْمٍ. (او هر روز به مدرسه می رفت.)
• ما کَانَ یَذْهَبُ إِلَى الْمَدْرَسَةِ کُلَّ یَوْمٍ. (او هر روز به مدرسه نمی رفت.)

صرف فعل مضارع در ۱۴ صیغه با معنی

فعل مضارع در زبان عربی برای بیان عملی به کار می رود که در زمان حال در حال انجام است یا در آینده رخ خواهد داد. این فعل دارای ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از فعل ماضی متمایز می کند. یکی از مهم ترین این ویژگی ها، حضور حروف «أتَیْنَ» در ابتدای صیغه ها است که شامل حروف «أ» (برای متکلم وحده)، «ت» (برای مخاطب و برخی صیغه های غائب)، «ی» (برای غائب) و «ن» (برای متکلم مع الغیر) می شود.

ساختار فعل مضارع ثلاثی مجرد

ساخت فعل مضارع ثلاثی مجرد، بر مبنای اضافه شدن یکی از حروف أتین به ابتدای ریشه سه حرفی فعل و اعمال تغییراتی در اعراب عین الفعل (حرف دوم ریشه) و همچنین اضافه شدن نون عوض رفع در برخی صیغه ها است. اعراب اصلی فعل مضارع، مرفوع (با ضمه یا نون عوض رفع) است، مگر اینکه عوامل ناصبه یا جازمه بر آن وارد شوند.

توجه به حرکت عین الفعل در فعل مضارع، امری حیاتی است؛ چرا که برخلاف ماضی، عین الفعل در مضارع می تواند سه حرکت (فتحه، ضمه، کسره) را بپذیرد. این حرکت از طریق مراجعه به فرهنگ لغت عربی مشخص می شود. بر همین اساس، سه وزن اصلی برای فعل مضارع وجود دارد: «یَفْعَلُ»، «یَفْعُلُ»، و «یَفْعِلُ».

به عنوان نمونه، برای ریشه «کتب» (که عین الفعل مضارع آن مَضْمُوم است)، به این صورت صرف می شود:


کتب --ُ- ← یَفعُلُ ← یَ ک تُ بُ ← یَکتُبُ


جدول کامل صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع (معلوم) با معنی (مثال: یَکْتُبُ)

جدول زیر، صرف فعل «یَکْتُبُ» را در ۱۴ صیغه فعل مضارع معلوم، به همراه وزن و معنی فارسی دقیق آن نشان می دهد:

صیغه	وزن صیغه	فعل صرف شده (یَکْتُبُ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	یَفْعَلُ	یَکْتُبُ	او می نویسد (یک مرد)
مثنای مذکر غائب	یَفْعَلَانِ	یَکْتُبَانِ	آن دو می نویسند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	یَفْعَلُونَ	یَکْتُبُونَ	آنها می نویسند (مردان)
مفرد مؤنث غائب	تَفْعَلُ	تَکْتُبُ	او می نویسد (یک زن)
مثنای مؤنث غائب	تَفْعَلَانِ	تَکْتُبَانِ	آن دو می نویسند (دو زن)
جمع مؤنث غائب	یَفْعَلْنَ	یَکْتُبْنَ	آنها می نویسند (زنان)
مفرد مذکر مخاطب	تَفْعَلُ	تَکْتُبُ	تو می نویسی (یک مرد)
مثنای مذکر مخاطب	تَفْعَلَانِ	تَکْتُبَانِ	شما دو نفر می نویسید (دو مرد)
جمع مذکر مخاطب	تَفْعَلُونَ	تَکْتُبُونَ	شما می نویسید (مردان)
مفرد مؤنث مخاطب	تَفْعَلِینَ	تَکْتُبِینَ	تو می نویسی (یک زن)
مثنای مؤنث مخاطب	تَفْعَلَانِ	تَکْتُبَانِ	شما دو نفر می نویسید (دو زن)
جمع مؤنث مخاطب	تَفْعَلْنَ	تَکْتُبْنَ	شما می نویسید (زنان)
متکلم وحده	أَفْعَلُ	أَکْتُبُ	من می نویسم
متکلم مع الغیر	نَفْعَلُ	نَکْتُبُ	ما می نویسیم

مثال هایی از کاربرد فعل مضارع در جملات:

• الطّالِبُ یَجْلِسُ فِی الصَّفِّ. (دانش آموز در کلاس می نشیند.)
• اَلْمُعَلِّماتُ یَشْرَحْنَ الدَّرْسَ. (معلم ها درس را توضیح می دهند.)
• هَلْ تَذْهَبُونَ إِلَى الْمَکْتَبَةِ غَداً؟ (آیا فردا به کتابخانه می روید؟)

ساخت فعل مضارع مجهول

فعل مضارع مجهول نیز مانند ماضی مجهول، برای زمانی به کار می رود که فاعل نامعلوم یا کم اهمیت است و عمل در زمان حال یا آینده بر کسی یا چیزی واقع می شود. نحوه ساخت آن به شرح زیر است:

1. حرف ابتدایی مضارع (یکی از حروف «أتین») «مضموم» می شود (ضمه می گیرد).
2. عین الفعل (حرف دوم ریشه) «مفتوح» می شود (فتحه می گیرد).
3. حرف آخر فعل، اعراب مرفوع خود را حفظ می کند مگر اینکه عامل دیگری (ناصبه یا جازمه) بر آن وارد شود.

فرمول کلی ساخت مضارع مجهول: یَفْعَلُ ← یُفْعَلُ

صیغه	فعل صرف شده (یُکْتَبُ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	یُکْتَبُ	نوشته می شود (یک مرد)
مثنای مذکر غائب	یُکْتَبَانِ	آن دو نوشته می شوند (دو مرد)
جمع مذکر غائب	یُکْتَبُونَ	آنها نوشته می شوند (مردان)
و …	(ادامه ۱۴ صیغه با یُکْتَبُ به شکل مجهول)	و …

مثال هایی از فعل مضارع مجهول:

• تُعْقَدُ الاِجْتِماعاتُ فِي الْمَکْتَبِ. (جلسات در دفتر برگزار می شوند.)
• یُشْرَحُ الدَّرْسُ لِلطُلّابِ. (درس برای دانش آموزان توضیح داده می شود.)

انواع فعل مضارع و تغییرات اعرابی آن

فعل مضارع می تواند در حالات مختلف اعرابی (مرفوع، منصوب، مجزوم) به کار رود که هر یک با ورود حروف خاصی بر آن، تغییر می کند.

فعل مضارع منفی

ساده ترین راه برای منفی کردن فعل مضارع، استفاده از حرف «لا» قبل از فعل مضارع مرفوع است. «لا» در این حالت غیرعامل است و تغییری در اعراب فعل ایجاد نمی کند.

• یَکْتُبُ الطّالِبُ. (دانش آموز می نویسد.) → لا یَکْتُبُ الطّالِبُ. (دانش آموز نمی نویسد.)
• نَذْهَبُ إِلَى الْمَدْرَسَةِ. (ما به مدرسه می رویم.) → لا نَذْهَبُ إِلَى الْمَدْرَسَةِ. (ما به مدرسه نمی رویم.)

فعل مضارع منصوب

فعل مضارع در صورتی که قبل از آن یکی از حروف ناصبه (أنْ، لَنْ، کَیْ، حَتَّى، لِ‍) قرار گیرد، منصوب می شود. نصب مضارع با تغییر ضمه به فتحه در صیغه های مفرد و حذف نون عوض رفع در صیغه های مثنی و جمع انجام می گیرد.

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع منصوب با «لَنْ» (به معنی: هرگز… نخواهد)

صیغه	فعل صرف شده (لَنْ یَکْتُبَ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	لَنْ یَکْتُبَ	هرگز نخواهد نوشت
مثنای مذکر غائب	لَنْ یَکْتُبا	آن دو هرگز نخواهند نوشت
جمع مذکر غائب	لَنْ یَکْتُبُوا	آنها هرگز نخواهند نوشت
و …	(ادامه ۱۴ صیغه با لَنْ و فعل مضارع منصوب)	و …

مثال های کاربردی با حروف ناصبه دیگر:

• أُرِیدُ أَنْ أَقْرَأَ الْکِتابَ. (می خواهم کتاب را بخوانم.) – «أَنْ» ناصبه
• أَجْتَهِدُ کَیْ أَنْجَحَ. (تلاش می کنم تا موفق شوم.) – «کَیْ» ناصبه
• سَأَبْقَى هُنَا حَتَّى یَأْتِیَ صَدِیقِی. (اینجا می مانم تا دوستم بیاید.) – «حَتَّى» ن
• جِئْتُ لِأَتَعَلَّمَ. (آمدم تا یاد بگیرم.) – «لِ‍» ناصبه

فعل مضارع مجزوم

فعل مضارع با ورود حروف جازمه (لَمْ، لَمَّا، لَامُ الْأَمْرِ، لَا النَّاهِیَةُ، ادوات شرط) مجزوم می شود. جزم مضارع در صیغه های مفرد با تبدیل ضمه به سکون، و در صیغه های مثنی و جمع با حذف نون عوض رفع صورت می گیرد.

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل مضارع مجزوم با «لَمْ» (به معنی: …نکرد، …نشد)

صیغه	فعل صرف شده (لَمْ یَکْتُبْ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	لَمْ یَکْتُبْ	ننوشت
مثنای مذکر غائب	لَمْ یَکْتُبا	آن دو ننوشتند
جمع مذکر غائب	لَمْ یَکْتُبُوا	آنها ننوشتند
و …	(ادامه ۱۴ صیغه با لَمْ و فعل مضارع مجزوم)	و …

مثال ها با حروف جازمه دیگر:

• لَمَّا یُسافِرْ مُحَمَّدٌ. (محمد هنوز سفر نکرده است.) – «لَمَّا» جازمه
• لِیَذْهَبْ إِلَى الْمَکْتَبَةِ. (باید به کتابخانه برود.) – «لَامُ الْأَمْرِ» جازمه
• لا تَلْعَبْ فِي الشّارِعِ. (در خیابان بازی نکن.) – «لَا النَّاهِیَةُ» جازمه
• إِنْ تَجْتَهِدْ تَنْجَحْ. (اگر تلاش کنی، موفق می شوی.) – «إِنْ» ادات شرط

صرف فعل امر در ۱۴ صیغه با معنی

فعل امر برای درخواست یا دستور انجام عملی در آینده به کار می رود. ساخت فعل امر در زبان عربی، به دلیل تفاوت در صیغه های مخاطب و غائب، روش های متفاوتی دارد.

روش ساخت فعل امر

ساخت فعل امر معمولاً از فعل مضارع مجزوم گرفته می شود و به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

1. فعل امر مخاطب (شش صیغه مخاطب):
   • حرف «تَ‍» ابتدایی فعل مضارع حذف می شود.
   • اگر بعد از حذف «تَ‍»، حرف ساکن بود، یک همزه وصل (أ) به ابتدای فعل اضافه می شود. حرکت این همزه وصل، بر اساس حرکت عین الفعل مضارع (حرف دوم ریشه) تعیین می شود: اگر عین الفعل مضموم بود، همزه وصل نیز مضموم است (اُ)، و اگر مفتوح یا مکسور بود، همزه وصل مکسور خواهد بود (اِ).
   • انتهای فعل مجزوم می شود (سکون یا حذف نون).

   در ساخت فعل امر مخاطب، توجه به حرکت عین الفعل مضارع برای تعیین حرکت همزه وصل ابتدایی بسیار مهم است.

2. فعل امر غائب و متکلم (هشت صیغه غائب و متکلم):
   • قبل از فعل مضارع مرفوع، حرف «لِ‍» (لام امر) اضافه می شود.
   • انتهای فعل مضارع مجزوم می شود. در این صیغه ها، حرف ابتدایی مضارع (ی‍، ت‍، أ، ن‍) حذف نمی شود.

جدول کامل صرف ۱۴ صیغه فعل امر با معنی (مثال: اُکْتُبْ)

جدول زیر، صرف فعل «اُکْتُبْ» (از ریشه کتب) را در ۱۴ صیغه فعل امر، به همراه وزن و معنی فارسی دقیق آن ارائه می دهد:

صیغه	وزن صیغه	فعل صرف شده (اُکْتُبْ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	لِیَفْعَلْ	لِیَکْتُبْ	باید بنویسد
مثنای مذکر غائب	لِیَفْعَلَا	لِیَکْتُبَا	باید آن دو بنویسند
جمع مذکر غائب	لِیَفْعَلُوا	لِیَکْتُبُوا	باید آنها بنویسند
مفرد مؤنث غائب	لِتَفْعَلْ	لِتَکْتُبْ	باید بنویسد (یک زن)
مثنای مؤنث غائب	لِتَفْعَلَا	لِتَکْتُبَا	باید آن دو بنویسند (دو زن)
جمع مؤنث غائب	لِیَفْعَلْنَ	لِیَکْتُبْنَ	باید آنها بنویسند (زنان)
مفرد مذکر مخاطب	اِفْعَلْ	اُکْتُبْ	بنویس (یک مرد)
مثنای مذکر مخاطب	اِفْعَلَا	اُکْتُبا	بنویسید (دو مرد)
جمع مذکر مخاطب	اِفْعَلُوا	اُکْتُبُوا	بنویسید (مردان)
مفرد مؤنث مخاطب	اِفْعَلِی	اُکْتُبِی	بنویس (یک زن)
مثنای مؤنث مخاطب	اِفْعَلَا	اُکْتُبا	بنویسید (دو زن)
جمع مؤنث مخاطب	اِفْعَلْنَ	اُکْتُبْنَ	بنویسید (زنان)
متکلم وحده	لِأَفْعَلْ	لِأَکْتُبْ	باید بنویسم
متکلم مع الغیر	لِنَفْعَلْ	لِنَکْتُبْ	باید بنویسیم

مثال های کاربردی از فعل امر:

• اِذْهَبْ إِلَى الْمَدْرَسَةِ. (به مدرسه برو.) – مفرد مذکر مخاطب
• اِقْرَئِی الْکِتابَ! (کتاب را بخوان! – خطاب به زن) – مفرد مؤنث مخاطب
• لِیَفْهَمُوا الدَّرْسَ جَیِّداً. (باید درس را خوب بفهمند.) – جمع مذکر غائب

فعل نهی

فعل نهی، نقطه مقابل فعل امر است و برای منع یا درخواست عدم انجام کاری در آینده به کار می رود. فعل نهی با اضافه کردن «لَا النَّاهِیَةُ» (لای نهی) قبل از فعل مضارع مجزوم ساخته می شود. لای ناهیه، یک حرف جازمه است که اعراب فعل مضارع را مجزوم می کند. این نکته به شما کمک می کند تا تفاوت آن را با «لا»ی نافیه (که فقط فعل را منفی می کند و تغییری در اعراب آن نمی دهد) تشخیص دهید.

جدول صرف ۱۴ صیغه فعل نهی با «لا النَّاهِیَةُ» (به معنی: …نکن)

صیغه	فعل صرف شده (لا یَکْتُبْ)	معنی فارسی
مفرد مذکر غائب	لا یَکْتُبْ	نباید بنویسد
مثنای مذکر غائب	لا یَکْتُبا	نباید آن دو بنویسند
جمع مذکر غائب	لا یَکْتُبُوا	نباید آنها بنویسند
مفرد مؤنث غائب	لا تَکْتُبْ	نباید بنویسد (یک زن)
مثنای مؤنث غائب	لا تَکْتُبا	نباید آن دو بنویسند (دو زن)
جمع مؤنث غائب	لا یَکْتُبْنَ	نباید آنها بنویسند (زنان)
مفرد مذکر مخاطب	لا تَکْتُبْ	ننوس (یک مرد)
مثنای مذکر مخاطب	لا تَکْتُبا	ننوسید (دو مرد)
جمع مذکر مخاطب	لا تَکْتُبُوا	ننوسید (مردان)
مفرد مؤنث مخاطب	لا تَکْتُبِی	ننوس (یک زن)
مثنای مؤنث مخاطب	لا تَکْتُبا	ننوسید (دو زن)
جمع مؤنث مخاطب	لا تَکْتُبْنَ	ننوسید (زنان)
متکلم وحده	لا أَکْتُبْ	نباید بنویسم
متکلم مع الغیر	لا نَکْتُبْ	نباید بنویسیم

مثال هایی از فعل نهی:

• لا تَکْذِبْ. (دروغ نگو.) – مفرد مذکر مخاطب
• لا تَأْکُلُوا کَثِیراً. (زیاد نخورید.) – جمع مذکر مخاطب
• لا یَجْلِسْ أَحَدٌ هُنا. (هیچ کس نباید اینجا بنشیند.) – مفرد مذکر غائب

نکات مهم و کاربردی در تشخیص و صرف صیغه ها

تسلط بر چهارده صیغه عربی، نیازمند دقت به جزئیات و تمرین مداوم است. در ادامه به برخی از نکات کلیدی اشاره می کنیم که در تشخیص و صرف صحیح صیغه ها به شما کمک می کند:

تطابق فعل و فاعل

یکی از اساسی ترین قواعد در زبان عربی، تطابق فعل با فاعل از نظر جنسیت (مذکر و مؤنث) و تعداد (مفرد، مثنی، جمع) است. این تطابق، انسجام و صحت دستوری جمله را تضمین می کند. به عنوان مثال، اگر فاعل مفرد مذکر باشد، فعل نیز باید در صیغه مفرد مذکر (غائب یا مخاطب) به کار رود. همچنین، اگر فاعل اسم ظاهر و جمع غیرعاقل باشد، فعل آن به صورت مفرد مؤنث غائب می آید.

رعایت تطابق فعل و فاعل، ستون فقرات نحو عربی است و فهم عمیق آن، اشتباهات رایج را به حداقل می رساند.

اهمیت ریشه یابی افعال

تقریباً تمام افعال در زبان عربی از ریشه های سه حرفی (ثلاثی مجرد) مشتق شده اند. تشخیص این سه حرف اصلی (فاء الفعل، عین الفعل، لام الفعل) اولین گام برای صرف صحیح فعل در هر صیغه و زمانی است. ریشه یابی به شما کمک می کند تا وزن صحیح فعل را تشخیص دهید و از اشتباه در صرف آن جلوگیری کنید. برای مثال، ریشه فعل استفهم (پرسید) فهم است که از باب استفعال است.

تفاوت فعل ثلاثی مجرد و مزید

افعال عربی به دو دسته کلی ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید تقسیم می شوند. ثلاثی مجرد همان افعال سه حرفی اصلی هستند که در این مقاله بیشتر به آن ها پرداختیم (مانند کتب). اما ثلاثی مزید به افعالی گفته می شود که یک یا چند حرف زائد به ریشه اصلی آن ها اضافه شده است و مفهوم جدیدی ایجاد می کنند (مانند أکرم، تعلّم، استخرج). هرچند قواعد صرف چهارده صیغه برای هر دو دسته اعمال می شود، اما اوزان و اشکال آن ها متفاوت است که نیاز به مطالعه جداگانه ابواب مزید دارد.

توصیه به استفاده از فرهنگ لغت برای حرکت عین الفعل مضارع

همانطور که پیشتر ذکر شد، حرکت عین الفعل (حرف دوم ریشه) در فعل مضارع، ثابت نیست و می تواند مفتوح، مکسور یا مضموم باشد. این حرکت به صورت سماعی (شنیداری) و از طریق مراجعه به فرهنگ لغت (مانند لغت نامه دهخدا یا معجم های عربی) مشخص می شود. به عنوان مثال، ریشه کتب در مضارع یَکتُبُ (عین الفعل مضموم) است، در حالی که ذهب در مضارع یَذهَبُ (عین الفعل مفتوح) است. دقت به این نکته، شما را در ساخت فعل مضارع صحیح یاری می دهد.

با تمرین مستمر و توجه به این نکات کلیدی، می توانید درک و مهارت خود را در صرف چهارده صیغه عربی به شکل چشمگیری افزایش دهید و به تسلط بالاتری در زبان عربی دست یابید.

نتیجه گیری

یادگیری و تسلط بر چهارده صیغه عربی، پایه و اساس هرگونه پیشرفت در درک و کاربرد این زبان غنی و پربار است. در این مقاله به صورت جامع و مفصل، به بررسی و توضیح هر یک از این صیغه ها در سه زمان اصلی ماضی، مضارع و امر پرداختیم. مفهوم صیغه و عوامل تعیین کننده آن، از جمله جنسیت، تعداد و وضعیت (غائب، مخاطب، متکلم) به تفصیل شرح داده شد و جداول کاملی برای صرف فعل کَتَبَ در حالات معلوم و مجهول، در هر سه زمان و انواع فرعی آن ها (ماضی نقلی، بعید، استمراری، مضارع منصوب و مجزوم) ارائه گردید. همچنین، نحوه ساخت فعل امر و نهی و تفاوت های ظریف بین آن ها تبیین شد.

درک این چهارده صیغه صرفاً به حفظ کردن جداول محدود نمی شود؛ بلکه نیازمند فهم عمیق ساختار، تغییرات اعرابی و کاربردهای معنایی هر صیغه در جملات است. استفاده از مثال های متنوع و توجه به نکات کلیدی مانند تطابق فعل و فاعل، ریشه یابی افعال، و اهمیت حرکت عین الفعل در مضارع، می تواند به تثبیت این دانش کمک شایانی کند. با تمرین مستمر و مرور این قواعد، می توانید به سرعت بر صیغه های افعال عربی مسلط شوید و دروازه های جدیدی از فهم متون اسلامی، ادبیات عرب و مکالمات روزمره را به روی خود بگشایید. توصیه می شود با به کارگیری این آموخته ها در جمله سازی و تحلیل متون، یادگیری خود را عمق بخشید و هر روز گامی به سوی تسلط کامل بر زبان عربی بردارید.