خلاصه کتاب یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود: داستان آفرینش ( نویسنده مهرک علی صابونچی )

کتاب «یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود» اثر مهرک علی صابونچی، بازنویسی هنرمندانه ای از داستان آفرینش در اساطیر کهن ایران است که به شکلی جذاب و قابل فهم برای نسل نوجوان، تقابل بنیادین هرمزد و اهریمن و چگونگی شکل گیری جهان را روایت می کند. این اثر نخستین گام در مجموعه ای چهار جلدی است که هویت فرهنگی ایران را برای مخاطبان جوان تشریح می کند. مطالعه این مقاله به شما کمک می کند تا درکی جامع از محتوای این کتاب، رویکرد نویسنده و جایگاه آن در بستر اساطیر ایرانی به دست آورید.

بازخوانی و تبیین اساطیر کهن برای نسل های جدید، به ویژه نوجوانان، همواره از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. این مهم نه تنها به تقویت هویت فرهنگی کمک می کند، بلکه زمینه را برای فهم عمیق تر جهان بینی های باستانی فراهم می آورد. کتاب «یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود» با این رسالت نگاشته شده و تلاش دارد تا پیچیدگی های داستان آفرینش در اساطیر زرتشتی را به زبانی ساده و در عین حال دقیق بازگو کند. این مقاله به بررسی تفصیلی محتوا، اهداف و شیوه های به کاررفته در این اثر ارزشمند می پردازد.

آشنایی با نویسنده و رویکرد نوآورانه مهرک علی صابونچی

مهرک علی صابونچی، نویسنده و پژوهشگر حوزه اساطیر، با تخصص و تجربه خود در زمینه تعلیم و تربیت، به سراغ بازنویسی یکی از مهم ترین بخش های تاریخ اساطیری ایران رفته است. دغدغه اصلی او، آشنا کردن نسل نوجوان با ریشه های فرهنگی و هویت باستانی خود، به زبانی است که برایشان ملموس و قابل درک باشد. او معتقد است که میراث غنی اساطیر ایرانی، گنجینه ای است که باید به شکلی جذاب و متناسب با نیازهای فکری امروز، به آیندگان منتقل شود.

رویکرد نویسنده در این بازنویسی، تلفیقی از وفاداری به منابع اصلی و انطباق با معیارهای روزآمد است. او می کوشد تا ضمن حفظ اصالت روایت های کهن، مفاهیم پیچیده و گاه بزرگسالانه را ساده سازی کند و از سوی دیگر، آن ها را با دستاوردهای نوین حقوق بشر، برابری جنسیتی و ملاحظات زیست محیطی همسو سازد. این دقت و حساسیت، منجر به تولید متنی شده است که هم اعتبار علمی خود را حفظ می کند و هم از منظر اخلاقی و تربیتی، برای مخاطب نوجوان امروزی قابل پذیرش است. نکته حائز اهمیت در فرآیند نگارش این کتاب، دریافت بازخورد از گروهی از نوجوانان (شامل دانش آموزان خود نویسنده و آشنایان اهل مطالعه) پیش از انتشار نهایی است. این تعامل، نشان دهنده تعهد نویسنده به خلق اثری است که واقعاً با نیازها و درک مخاطبان هدف همخوانی داشته باشد و از این رو، موجب افزایش کیفیت و اثربخشی کتاب شده است.

پیش زمینه ای بر تاریخ اساطیری ایران

منظور از تاریخ اساطیری ایران چیست؟

تاریخ اساطیری ایران، برخلاف تاریخ مدون، روایتی است از جهان بینی و باورهای نیاکان ما در مورد آفرینش، تقابل نیروهای خیر و شر و سرنوشت جهان. این تاریخ در باورهای زرتشتی، دوره ای دوازده هزارساله را شامل می شود که نمادی از چرخه کامل کیهانی و نبرد نهایی میان روشنایی و تاریکی است. این دوازده هزار سال به چهار دوره سه هزارساله تقسیم می شود که هر دوره ویژگی های خاص خود را دارد:

1. سه هزار سال نخست (دوره آفرینش مینوی): در این دوره، هرمزد و اهریمن نیروهای معنوی و روحانی خود را خلق می کنند و برای نبرد نهایی آماده می شوند. این مرحله، آغاز طرح ریزی و شکل گیری نیروهای بنیادین هستی است.
2. سه هزار سال دوم (دوره آفرینش مادی): هرمزد جهان مادی (گیتی) را با شش آفرینش اصلی (آسمان، آب، زمین، گیاه، گاو یکتاآفریده و کیومرث) در خلاء میان دو جهان خلق می کند. در پایان این دوره، اهریمن به گیتی یورش می آورد و آسیب هایی به آفریدگان هرمزد وارد می کند.
3. سه هزار سال سوم (دوره آمیختگی خیر و شر): این عصر، دوران پادشاهان اساطیری و پهلوانان حماسی است. پس از یورش اهریمن، نیروهای روشنایی برای مقابله با او وارد عمل می شوند و از نسل کیومرث، انسان ها پدید می آیند. داستان هایی مانند حکمرانی هوشنگ، جمشید، فریدون، و دلاوری های پهلوانانی چون رستم در این دوره جای می گیرند.
4. سه هزار سال چهارم (دوره فرجام نبرد و جدایی): این دوره با ظهور زرتشت آغاز می شود و به سوی پیروزی نهایی خیر بر شر پیش می رود. منجیانی از نسل زرتشت به نام های اوشیدر، اوشیدرماه و سوشیانس، نیروهای اهریمنی را شکست می دهند. در پایان این دوره، شر به کلی نابود شده و زمان محدود دوازده هزارساله به زمان نامحدود می پیوندد.

تاریخ اساطیری ایران نه تنها مجموعه ای از داستان ها، بلکه بازتابی از یک جهان بینی عمیق است که تقابل مستمر خیر و شر، اهمیت انتخاب و نقش انسان در سرنوشت جهان را به تصویر می کشد.

منابع اصلی اساطیر ایرانی

شناخت تاریخ اساطیری ایران بر پایه متون کهن و ارزشمندی استوار است که هر یک گوشه ای از این پازل عظیم را تکمیل می کنند. مهم ترین این منابع عبارتند از:

• اوستا: کتاب مقدس زرتشتیان که شامل سرودها، نیایش ها و بخش هایی از باورهای دینی و اساطیری ایران باستان است.
• متون پهلوی (فارسی میانه): آثاری مانند «بندهش» (یا بندهشن) که به توصیف آفرینش، اساطیر و تاریخ جهان می پردازد، «گزیده های زاداسپرم» و «روایت پهلوی» که جزئیات بیشتری از جهان بینی زرتشتی و رویدادهای اساطیری را دربردارند.
• متون اسلامی: اگرچه این متون در دوران اسلامی نگاشته شده اند، اما حاوی بخش های مهمی از اساطیر و تاریخ باستانی ایران هستند. برجسته ترین آن ها «شاهنامه فردوسی» است که خود به تنهایی منبعی عظیم برای شناخت اساطیر و حماسه های ایران به شمار می رود. همچنین، آثاری چون «تاریخ طبری»، «تاریخ بلعمی» و «مجمل التواریخ» نیز به روایت های اساطیری و تاریخی پیش از اسلام پرداخته اند.

خلاصه کامل کتاب یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود

این کتاب که جلد اول از مجموعه «تاریخ اساطیری ایران برای نوجوانان» است، به سه هزار سال اول و دوم تاریخ اساطیری می پردازد و داستان آفرینش را از ابتدای ازل تا پایان دوره آفرینش مادی و نخستین نبردهای خیر و شر روایت می کند. ساختار روایی کتاب به گونه ای است که مخاطب نوجوان به تدریج با مفاهیم بنیادین جهان بینی ایرانی آشنا می شود.

پیش از آفرینش: دو جهان خیر و شر (هرمزد و اهریمن)

داستان آفرینش در اساطیر ایرانی با توصیف ازل آغاز می شود؛ زمانی که هیچ چیز وجود نداشت، نه آسمانی بود و نه زمینی. در این بیکرانگی، دو نیروی بنیادین از هم جدا بودند: هرمزد، نماد روشنایی، نیکی، دانایی مطلق و آفرینندگی؛ و اهریمن، تجسم تاریکی، بدی، نادانی و ویرانگری. هرمزد در جهان بیکران روشنایی و اهریمن در دوزخ تاریکی خود به سر می بردند. مرز میان این دو جهان، خلاء و فضای تهی بود که مانع از برخورد آن ها می شد.

هرمزد که از ازل به وجود اهریمن آگاه بود و می دانست که او در آینده ای نامعلوم به جهان روشنایی یورش خواهد آورد، تصمیم به آفرینش گرفت. هدف از این آفرینش، به دام انداختن اهریمن و در نهایت نابودی شر بود. این نبرد، نبردی ازلی و ابدی برای غلبه نیکی بر بدی است که بر پایه آگاهی و تدبیر هرمزد طرح ریزی می شود.

آفرینش مینوی: شکل گیری نیروهای روشنایی

نخستین گام هرمزد در راه آفرینش و نبرد با اهریمن، خلق زمان محدود بود. او از زمان بیکران، دوازده هزار سال را جدا کرد تا در این بازه مشخص، نبرد به فرجام برسد و شر برای همیشه نابود شود. در سه هزار سال اول این زمان محدود، هرمزد به آفرینش موجودات روشن و نیکوی جهان خود، یعنی نیروهای مینوی یا روحانی، پرداخت.

مهم ترین آفریده های مینوی هرمزد، امشاسپندان و ایزدان هستند. امشاسپندان، شش نیروی برتر و نزدیک به هرمزد، نماد ویژگی های برجسته او هستند:

• بهمن (وُهو مَنَه): نماد نیک اندیشی و خرد نیک.
• اردیبهشت (اَشه وَهیشتَه): جلوه نظم، راستی و پاکی.
• شهریور (خْشَثرَه وَیریَه): نماد شهریاری پسندیده و توانایی نیک.
• اسفند (سپَنتَه آرمَیتی): جلوه فروتنی، مهر و سودبخشی به زمین.
• خرداد (هَوروَتات): نماد کمال و سلامت.
• امرداد (اَمِرِتات): جلوه بی مرگی و جاودانگی.

در کنار امشاسپندان، هرمزد ایزدان متعددی را نیز آفرید که هر یک خویشکاری و وظیفه خاصی داشتند و از پدیده های طبیعی یا اخلاق پسندیده نگهبانی می کردند. برای مثال، ایزدبانو آناهید نگهبان آب ها و ایزد مهر نگهبان پیمان ها و راستگویی بود. این نیروهای مینوی، یاوران هرمزد در نبرد با اهریمن و حافظان جهان پس از آفرینش مادی هستند.

آفرینش جهان مادی (گیتی) و یورش اهریمن

پس از آفرینش نیروهای مینوی، هرمزد به خلق جهان مادی یا گیتی پرداخت. او شش آفرینش اصلی را در گیتی پدید آورد که عبارتند از:

1. آسمان: به صورت تخم مرغی شکل و شفاف.
2. آب: عنصری حیاتی و روان.
3. زمین: پهناور و استوار.
4. گیاه: سرسبز و زندگی بخش.
5. گاو یکتاآفریده: نخستین موجود زنده جانوری و منشأ تمام جانوران.
6. کیومرث: نخستین انسان، نماد آغاز حیات انسانی.

این شش آفرینش در هماهنگی کامل و پاکی مطلق بودند. اما در پایان سه هزار سال دوم، اهریمن که از آفرینش هرمزد خشمگین بود و قصد ویرانگری داشت، به گیتی یورش آورد. او از تاریکی خود بیرون آمد و با سپاه دیوان و نیروهای شر، به جهان مادی تاخت. این یورش، موجب آسیب دیدن گیتی و آفریده های آن شد. اهریمن آسمان را آلوده کرد، آب ها را راکد ساخت، زمین را خشک و بی حاصل کرد، گیاهان را پژمرده ساخت و به گاو یکتاآفریده و کیومرث آسیب رساند.

نبرد و پایداری: تکامل گیتی و ظهور زندگی

با یورش اهریمن، نبرد بزرگ میان نیروهای روشنایی (هرمزد، امشاسپندان و ایزدان) و نیروهای تاریکی (اهریمن و دیوان) آغاز شد. این نبرد، سرآغاز تغییر و تکامل در گیتی بود. نیروهای نیکی برای مقابله با ویرانی اهریمن، به پایداری پرداختند و از این پایداری، پدیده های جدیدی در گیتی شکل گرفت:

• از مبارزه ایزد تیشتر با دیو اپوش، باران های حیات بخش پدید آمدند که آب ها را پاک و روان ساختند.
• از پایداری زمین در برابر یورش اهریمن، کوه ها سر برافراشتند و دریاها و رودها شکل گرفتند.
• از تجزیه شدن پیکر گاو یکتاآفریده، انواع گیاهان و جانوران پدید آمدند و گیتی سرشار از زندگی شد.
• داستان کیومرث، نخستین انسان، نیز اوج این نبرد و تکامل است. با مرگ کیومرث بر اثر یورش اهریمن، نطفه او به زمین افتاد و پس از چهل سال، گیاهی از آن رویید که در نهایت به مشی و مشیانه، نخستین زن و مرد، تبدیل شد. از نسل این دو، انسان ها در گیتی گسترش یافتند.

وضعیت گیتی پس از نبردهای اولیه

پس از نبردهای اولیه و پایداری نیروهای روشنایی، اگرچه گیتی آسیب هایی دیده بود، اما دوباره سرزندگی و شادابی خود را بازیافت. با وجود آمیختگی خیر و شر، نیروهای نیکی توانستند تعادلی برقرار کنند و گیتی را برای ادامه حیات آماده سازند. اهریمن نیز پس از یورش و آسیب رساندن، به دلیل قدرت هرمزد و نیروهای او، در زندانی در آسمان محبوس شد و از جهان مادی دور ماند. این وضعیت، زمینه ای برای آغاز دوره سوم تاریخ اساطیری، یعنی دوران آمیختگی و ادامه نبرد، فراهم می کند.

ارزش ها و پیام های کلیدی کتاب یکی بود و یکی نبود

کتاب «یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود» فراتر از یک بازنویسی ساده، حاوی پیام ها و ارزش های عمیقی است که برای مخاطب امروزی، به ویژه نوجوانان، اهمیت فراوانی دارد:

1. آشنایی با ریشه های هویت و فرهنگ کهن ایرانی: این کتاب پلی است میان نسل امروز و باورهای نیاکانشان، که به درک عمیق تر از جایگاه ایران در تاریخ جهان و تفاوت های فرهنگی آن کمک می کند.
2. تقابل دائمی خیر و شر و اهمیت انتخاب: هسته اصلی جهان بینی زرتشتی، نبرد مستمر میان دو نیروی متضاد خیر و شر است. کتاب به وضوح نشان می دهد که انسان در این میان، قدرت انتخاب دارد و باید راه نیکی و روشنایی را برگزیند. این پیام، در هر عصری برای تربیت اخلاقی انسان ها حیاتی است.
3. بیداری تخیل و تفکر درباره جهان هستی و آفرینش: داستان های آفرینش، همواره ذهن بشر را به چالش کشیده اند. این کتاب با نثری روان و توصیفاتی دلنشین، تخیل نوجوانان را در مورد چگونگی شکل گیری جهان و نقش نیروهای ماورایی بیدار می کند و زمینه ای برای تفکر فلسفی فراهم می آورد.
4. نقش تصویرسازی در انتقال مفاهیم: تصاویر آبرنگ آرزو یاغلی در این کتاب، نقش بسزایی در درک و جذب مخاطب دارند. این تصاویر، مفاهیم پیچیده اساطیری را ملموس تر و جذاب تر ساخته و به زیبایی هرچه تمام تر، رویدادها و شخصیت ها را جان می بخشند.
5. اهمیت بازنویسی متون کهن و پیچیده برای مخاطب امروزی: این اثر نمونه ای موفق از بازنویسی متون دشوار برای مخاطب هدف است. توانایی مهرک علی صابونچی در ساده سازی بدون کاهش اعتبار محتوا، راهگشایی برای ارتباط بهتر نسل جوان با گنجینه های ادبی و فرهنگی گذشته است.

تلفیق دقت علمی با زبانی شیوا و تصاویری خیال انگیز، این کتاب را به اثری برجسته در حوزه ادبیات نوجوانان تبدیل کرده است.

چرا مطالعه این خلاصه برای شما مفید است؟

مطالعه این خلاصه جامع و تحلیلی از کتاب «یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود» می تواند برای طیف وسیعی از مخاطبان سودمند باشد:

• به عنوان راهنمای خرید کتاب اصلی: اگر در مورد خرید کتاب اصلی تردید دارید، این خلاصه به شما کمک می کند تا با محتوا، رویکرد و ارزش های کتاب به طور کامل آشنا شوید و تصمیم آگاهانه تری بگیرید.
• برای یادگیری سریع و موثر مفاهیم اساطیری ایران: برای علاقه مندان به اساطیر ایرانی که فرصت مطالعه کامل کتاب را ندارند، این خلاصه یک مسیر سریع و کارآمد برای درک مفاهیم اصلی و داستان آفرینش ارائه می دهد.
• مرجعی برای معلمان، والدین و دانش آموزان: معلمان و والدین می توانند از این خلاصه به عنوان ابزاری برای معرفی آسان تر و توضیح مفاهیم کتاب به نوجوانان استفاده کنند. همچنین، دانش آموزان و دانشجویان علاقه مند به پژوهش در زمینه اساطیر، می توانند از آن به عنوان یک منبع اولیه برای فهم ساختار و جزئیات داستان بهره ببرند.

جمع بندی و پیشنهاد مطالعه بیشتر

کتاب «یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود: داستان آفرینش» اثر مهرک علی صابونچی، نه تنها یک معرفی دقیق از داستان آفرینش در اساطیر ایران باستان است، بلکه پلی ارزشمند برای اتصال نسل جدید به ریشه های هویت فرهنگی شان به شمار می رود. این کتاب با نثری دلنشین، رویکردی نوین و تصاویری جذاب، مفاهیم پیچیده جهان بینی زرتشتی را به سادگی و عمق برای مخاطب نوجوان تشریح می کند.

این اثر، آغازگر مجموعه ای گران بها با عنوان «تاریخ اساطیری ایران برای نوجوانان» است که در جلدهای بعدی به تفصیل به نبرد نیروهای خیر و شر، پادشاهان اساطیری و فرجام نهایی نبرد روشنایی و تاریکی می پردازد. برای درک عمیق تر و تجربه کامل تر از این میراث فرهنگی غنی، قویاً پیشنهاد می شود که خوانندگان به مطالعه خود کتاب «یکی بود و یکی نبود، هرمزد بود و اهریمن نبود» و سایر جلدهای این مجموعه ارزشمند اقدام کنند. این گام نه تنها به افزایش دانش اساطیری کمک می کند، بلکه زمینه را برای تفکر و تأمل بیشتر درباره هویت و جایگاه فرهنگی ایران فراهم می آورد.