سرقت ادبی به معنای استفاده غیرمجاز از آثار خلاقانه دیگران و نسبت دادن آن به خود است که طبق قوانین ایران جرم محسوب شده و مجازات‌هایی در پی دارد. این عمل نقض حقوق مالکیت فکری پدیدآورنده اثر به شمار می‌رود.
در دنیای امروز که تولید و انتشار محتوا به سادگی صورت می‌گیرد آشنایی با مفهوم سرقت ادبی انواع آن پیامدها و راه‌های قانونی مقابله با آن اهمیت ویژه‌ای دارد. این پدیده می‌تواند در حوزه‌های مختلف از جمله ادبیات هنر علم و فضای مجازی رخ دهد و آسیب‌های جدی به خلاقیت و نوآوری وارد کند.
تعریف سرقت ادبی
سرقت ادبی عبارت است از استفاده تمام یا بخشی از اثر ادبی هنری یا علمی متعلق به دیگری بدون اجازه و با انتساب آن به خود یا شخص ثالث. این تعریف کلی شامل هرگونه بهره‌برداری غیرمجاز از ایده‌ها نوشته‌ها ترجمه‌ها اشعار داستان‌ها و سایر آثار خلاقانه مکتوب یا هنری است که دارای اصالت و خلاقیت باشند. در واقع فرد سارق با نادیده گرفتن حقوق معنوی و مادی پدیدآورنده اصلی اثر او را به نام خود منتشر یا عرضه می‌کند.
سرقت علمی و تفاوت آن با سرقت ادبی
سرقت علمی زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی محسوب می‌شود که به طور خاص در حوزه آثار علمی و پژوهشی رخ می‌دهد. تفاوت اصلی میان سرقت علمی و سرقت ادبی در بستر وقوع آن‌هاست. سرقت علمی معمولاً در مقالات دانشگاهی پایان‌نامه‌ها کتاب‌های علمی گزارش‌های پژوهشی و سایر متون آکادمیک اتفاق می‌افتد و شامل استفاده بدون استناد از ایده‌ها داده‌ها نتایج تحقیقات جداول نمودارها و حتی ساختار کلی یک اثر علمی دیگر است. در حالی که سرقت ادبی دامنه وسیع‌تری داشته و شامل هرگونه اثر خلاقانه مکتوب یا هنری می‌شود. با این حال از نظر حقوقی و قانونی اغلب قوانین مربوط به سرقت ادبی سرقت علمی را نیز در بر می‌گیرند و مجازات‌های مشابهی برای هر دو نوع در نظر گرفته شده است.
انواع سرقت ادبی
سرقت ادبی می‌تواند به شیوه‌های گوناگونی انجام شود که هر یک مصداقی از نقض حقوق پدیدآورنده اثر محسوب می‌شوند. شناخت انواع مختلف سرقت ادبی به درک بهتر این پدیده و تمایز آن از استفاده‌های مجاز مانند نقل قول با ذکر منبع یا الهام‌گیری کمک می‌کند. این انواع شامل کپی‌برداری مستقیم استفاده با تغییرات جزئی و همچنین اقدامات مرتبط با نشر و عرضه غیرقانونی آثار دیگران است.
سرقت مستقیم
سرقت مستقیم یا کپی کامل آشکارترین نوع سرقت ادبی است. در این حالت فرد سارق بخش قابل توجهی یا تمام یک اثر ادبی هنری یا علمی را عیناً کپی کرده و بدون هیچ‌گونه تغییر یا ذکر منبع آن را به نام خود منتشر می‌کند. این نوع سرقت شامل کپی کردن پاراگراف‌ها جملات بخش‌هایی از متن یا حتی کل یک مقاله کتاب شعر یا ترجمه است. سرقت مستقیم به وضوح حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده اصلی را نقض کرده و معمولاً اثبات آن نسبتاً ساده‌تر است.
سرقت غیرمستقیم
سرقت غیرمستقیم که گاهی پارافریز بدون ذکر منبع نیز نامیده می‌شود زمانی رخ می‌دهد که فرد با ایجاد تغییرات جزئی در کلمات یا ساختار جملات محتوای اثر دیگری را بازنویسی کند اما همچنان ایده اصلی و اطلاعات را بدون ارجاع به منبع اصلی مورد استفاده قرار دهد. این نوع سرقت می‌تواند فریبنده‌تر باشد زیرا متن کاملاً مشابه نیست اما جوهره و محتوای اثر دیگری بدون اجازه و انتساب صحیح استفاده شده است. استفاده از ایده‌ها استدلال‌ها یا نتایج تحقیقات دیگران بدون ذکر نام خالق اصلی نیز در این دسته قرار می‌گیرد.
جرم نشر پخش و عرضه آثار
یکی از مصادیق مهم سرقت ادبی از نظر قانونی اقدام به نشر پخش یا عرضه اثری است که متعلق به شخص دیگری است. این جرم زمانی محقق می‌شود که فردی عالماً و عامداً اثری را که مورد حمایت قانون حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان قرار دارد تمام یا قسمتی از آن را به نام خود به نام پدیدآورنده بدون اجازه او یا به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده منتشر پخش یا عرضه کند. این عمل به طور مستقیم با هدف کسب اعتبار یا منفعت از دسترنج دیگری صورت می‌گیرد و مجازات قانونی مشخصی برای آن در نظر گرفته شده است.
جرم استفاده از نام عنوان یا نشان ویژه
گاهی اوقات سرقت ادبی به صورت استفاده غیرمجاز از نام عنوان یا نشان ویژه‌ای صورت می‌گیرد که صرفاً برای یک اثر خاص یا پدیدآورنده آن شناخته شده است. این عمل می‌تواند منجر به گمراهی مخاطبان شده و اعتبار اثر اصلی یا پدیدآورنده آن را خدشه‌دار کند. به عنوان مثال استفاده از عنوان یک کتاب مشهور برای کتابی دیگر با محتوای متفاوت یا استفاده از نام مستعار یا نشان ویژه‌ای که تنها برای یک نویسنده یا هنرمند خاص شناخته شده است می‌تواند مصداق این جرم باشد. هدف از این اقدام معمولاً بهره‌برداری از شهرت و اعتبار مرتبط با نام یا عنوان اصلی است.
جرم اقتباس غیرقانونی
اقتباس به معنای تبدیل یک اثر از صورتی به صورت دیگر است مانند تبدیل یک رمان به فیلمنامه نمایشنامه یا اثر هنری دیگر. اقتباس غیرقانونی زمانی رخ می‌دهد که این فرآیند بدون کسب اجازه از پدیدآورنده اصلی یا وارثان حقوقی او صورت گیرد. حق اقتباس یکی از حقوق انحصاری پدیدآورنده اثر است و هرگونه بهره‌برداری از اثر برای خلق اثری جدید بر پایه آن مستلزم کسب مجوز رسمی است. انجام اقتباس بدون اجازه نقض آشکار حقوق مالکیت فکری و مصداق سرقت ادبی محسوب می‌شود.
جرم تغییر یا تحریف در آثار
تغییر یا تحریف در آثار به معنای ایجاد دخل و تصرف در محتوای اثر اصلی بدون اجازه پدیدآورنده است. این تغییرات ممکن است شامل حذف یا اضافه کردن بخش‌هایی از متن تغییر در سبک نگارش دستکاری در محتوای علمی یا هنری یا هرگونه تغییر دیگری باشد که به تمامیت اثر لطمه وارد کند. اگر این تغییرات با هدف عرضه اثر به نام خود یا شخص دیگر صورت گیرد مصداق سرقت ادبی خواهد بود. حتی اگر تغییرات بدون انتساب اثر به خود انجام شود اما به حیثیت معنوی پدیدآورنده یا شهرت اثر لطمه وارد کند همچنان می‌تواند تحت قوانین حمایت از حقوق پدیدآورندگان قابل پیگیری باشد.
مجازات جرم سرقت ادبی
سرقت ادبی در نظام حقوقی ایران جرم محسوب می‌شود و قوانین مختلفی برای برخورد با مرتکبان آن وجود دارد. مجازات‌ها بسته به نوع و شدت سرقت و همچنین قانونی که بر اساس آن رسیدگی صورت می‌گیرد متفاوت است. این مجازات‌ها با هدف حمایت از حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار و جلوگیری از تضییع حقوق آنان وضع شده‌اند.
عواقب و پیامد های جدی سرقت ادبی
پیامدهای سرقت ادبی تنها محدود به مجازات‌های قانونی نیست بلکه می‌تواند عواقب جدی و گسترده‌ای برای فرد سارق در پی داشته باشد. این پیامدها شامل آسیب‌های جبران‌ناپذیر به اعتبار حرفه‌ای و شخصی از دست دادن اعتماد جامعه علمی یا هنری و محرومیت از فعالیت‌های آینده است. در محیط‌های آکادمیک سرقت علمی می‌تواند منجر به ابطال مقالات پایان‌نامه‌ها و حتی مدرک تحصیلی شود. در حوزه نشر ممکن است منجر به جمع‌آوری آثار پرداخت خسارات سنگین و محرومیت از چاپ آثار بعدی گردد. این عواقب نشان‌دهنده اهمیت حفظ اصالت و رعایت حقوق دیگران در تولید محتوا است.
مجازات سرقت ادبی برای دانشجویان و دانش آموزان
سرقت علمی در محیط‌های آموزشی و دانشگاهی عواقب بسیار جدی برای دانشجویان و دانش‌آموزان دارد. علاوه بر پیامدهای قانونی که ممکن است شامل پیگرد قضایی شود موسسات آموزشی نیز دارای مقررات داخلی سخت‌گیرانه‌ای در این زمینه هستند. این مجازات‌ها می‌تواند شامل کسر نمره مردود شدن در درس یا پایان‌نامه محرومیت موقت یا دائم از تحصیل اخراج از دانشگاه و حتی ابطال مدرک تحصیلی پس از فارغ‌التحصیلی باشد. این اقدامات با هدف حفظ اخلاق علمی و ترویج فرهنگ پژوهش اصیل و مبتنی بر صداقت صورت می‌گیرد.
سرقت ادبی در حقوق کیفری ایران
حقوق کیفری ایران با جرم‌انگاری سرقت ادبی حمایت قانونی از حقوق پدیدآورندگان آثار را فراهم کرده است. اصلی‌ترین قانون در این زمینه «قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان» مصوب ۱۳۴۸ است که به صراحت به موارد نقض این حقوق و مجازات‌های مربوط به آن پرداخته است. همچنین «قانون مطبوعات» نیز در تبصره ماده ۶ خود به تعریف و جرم‌انگاری سرقت ادبی در حوزه نشر و مطبوعات پرداخته است. این قوانین مبنای قانونی برای پیگرد قضایی افرادی هستند که اقدام به سرقت ادبی می‌کنند و تعیین‌کننده نوع و میزان مجازات برای مرتکبان این جرم می‌باشند.
طبق ماده ۲۳ قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. همچنین ماده ۲۴ همین قانون برای نشر یا پخش یا عرضه ترجمه دیگری به نام خود یا دیگری بدون اجازه مجازات حبس از سه ماه تا یک سال را در نظر گرفته است. تبصره ۲ ماده ۶ قانون مطبوعات نیز برای سرقت ادبی مجازات حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا هفتاد و چهار ضربه را پیش‌بینی کرده است. این مواد قانونی چارچوب حقوقی برخورد با سرقت ادبی را در ایران مشخص می‌کنند.
نحوه شکایت از سرقت ادبی و رسیدگی آن
برای پیگیری حقوقی سرقت ادبی پدیدآورنده اثر یا قائم مقام قانونی او باید اقدام به طرح شکایت کیفری کند. فرآیند شکایت از سرقت ادبی معمولاً با تنظیم شکوائیه و ارائه آن به مرجع قضایی صالح آغاز می‌شود. شاکی باید مدارک و مستندات لازم برای اثبات مالکیت اثر و وقوع سرقت را به همراه شکوائیه ارائه دهد. این مستندات می‌تواند شامل نسخه اصلی اثر تاریخ انتشار آن نسخه‌ای از اثر مسروقه و شواهدی که نشان‌دهنده انتساب غیرمجاز اثر به فرد دیگر است باشد. پس از ثبت شکایت پرونده برای انجام تحقیقات اولیه به دادسرا ارجاع داده می‌شود.
مرجع رسیدگی‌کننده به شکایت
مرجع صالح برای رسیدگی اولیه به شکایت سرقت ادبی دادسرای عمومی و انقلاب است. در تهران دادسرای فرهنگ و رسانه به طور تخصصی به جرائمی از این دست رسیدگی می‌کند و شاکیان می‌توانند مستقیماً به این دادسرا مراجعه کنند. در سایر شهرستان‌ها شکوائیه باید در دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم مطرح شود. پس از انجام تحقیقات مقدماتی در دادسرا و در صورت تشخیص وقوع جرم پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه کیفری ارجاع داده می‌شود تا رسیدگی نهایی و صدور حکم انجام پذیرد. لازم به ذکر است که جرم سرقت ادبی معمولاً از جرائم قابل گذشت محسوب می‌شود به این معنا که تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و با رضایت شاکی رسیدگی کیفری متوقف می‌شود.
سرقت ادبی و هنری در فضای مجازی
با گسترش فضای مجازی و سهولت انتشار محتوا سرقت ادبی و هنری در این بستر نیز به شدت افزایش یافته است. کپی‌برداری از مقالات وب‌سایت‌ها استفاده غیرمجاز از تصاویر کلیپ‌های صوتی و تصویری طرح‌های گرافیکی و سایر آثار دیجیتال بدون ذکر منبع یا کسب اجازه مصادیق رایج سرقت در این حوزه هستند. اگرچه ماهیت اثر و بستر انتشار آن تغییر کرده است اما اصول حقوقی حاکم بر مالکیت فکری و حمایت از آثار همچنان پابرجاست. قوانین موجود در زمینه حقوق مؤلفان و هنرمندان سرقت ادبی و هنری در فضای مجازی را نیز پوشش می‌دهند و امکان پیگرد قانونی برای متخلفان وجود دارد هرچند که اثبات و پیگیری این جرائم در فضای آنلاین ممکن است چالش‌های فنی و حقوقی خاص خود را داشته باشد.
چگونه از سرقت ادبی جلوگیری کنیم؟
جلوگیری از سرقت ادبی نیازمند اقدامات پیشگیرانه از سوی پدیدآورندگان و همچنین رعایت اصول اخلاقی و قانونی از سوی استفاده‌کنندگان از آثار است. پدیدآورندگان می‌توانند با ثبت اثر خود در مراجع ذی‌ربط (در صورت امکان) درج علامت کپی‌رایت و اطلاعات تماس بر روی اثر انتشار اثر در بسترها و پلتفرم‌های معتبر و همچنین مستندسازی فرآیند خلق اثر حقوق خود را تا حدی تضمین کنند. برای استفاده‌کنندگان از آثار دیگران رعایت اصول اخلاق حرفه‌ای و علمی از اهمیت بالایی برخوردار است. این اصول شامل ذکر دقیق و کامل منبع در هنگام استفاده از نقل قول‌ها یا ایده‌ها کسب اجازه از پدیدآورنده برای استفاده‌های خاص و پرهیز از هرگونه کپی‌برداری یا بازنویسی بدون ارجاع است. ترویج فرهنگ احترام به مالکیت فکری و آموزش صحیح روش‌های استناددهی می‌تواند نقش مؤثری در کاهش سرقت ادبی داشته باشد.
سرقت ادبی چیست؟
سرقت ادبی استفاده غیرمجاز از اثر مکتوب هنری یا علمی دیگری و انتساب آن به خود است که نقض حقوق مالکیت فکری پدیدآورنده اصلی محسوب می‌شود.
مجازات سرقت ادبی در ایران چیست؟
مجازات‌ها بسته به قانون مورد استناد (قانون حمایت حقوق مؤلفان یا قانون مطبوعات) متفاوت است و می‌تواند شامل حبس از دو ماه تا سه سال یا شلاق تا هفتاد و چهار ضربه باشد.
چه کسی حق شکایت از سرقت ادبی دارد؟
پدیدآورنده اصلی اثر یا قائم مقام قانونی او (مانند ورثه) حق دارند از شخصی که مرتکب سرقت ادبی شده شکایت کیفری مطرح کنند.
کجا از سرقت ادبی شکایت کنیم؟
شکایت باید در دادسرای عمومی و انقلاب مطرح شود. در تهران دادسرای فرهنگ و رسانه مرجع تخصصی رسیدگی به این جرائم است.
سوء نیت در سرقت ادبی چه نقشی دارد؟
برای تحقق جرم سرقت ادبی معمولاً اثبات عمد و سوء نیت فرد در انتساب اثر دیگری به خود یا شخص ثالث ضروری است.
آیا اقتباس بدون ذکر منبع جرم است؟
اقتباس از اثر دیگری بدون کسب اجازه از پدیدآورنده اصلی حتی با ذکر منبع در صورتی که حق اقتباس متعلق به پدیدآورنده باشد جرم و مصداق نقض حقوق اوست.
آیا جرم سرقت ادبی قابل گذشت است؟
بله جرم سرقت ادبی از جرائم قابل گذشت محسوب می‌شود و تعقیب کیفری آن منوط به شکایت شاکی خصوصی است و با رضایت او متوقف می‌شود.