خلاصه کتاب سماع عارفان: بحثی کامل و فراگیر پیرامون سماع ( نویسنده حسین حیدرخانی )

کتاب سماع عارفان اثر حسین حیدرخانی، کاوشی عمیق و مستند در ماهیت، تاریخچه و ابعاد حقیقی سماع از منظر عرفان اصیل ایرانی است که برداشت های نادرست رایج را تصحیح می کند. این اثر با اتکا به تعالیم عرفای بزرگ، راهی روشن برای درک این نیایش معنوی ارائه می دهد.

سماع، پدیده ای که در طول تاریخ عرفان و تصوف ایرانی همواره محل بحث و تفاسیر گوناگون بوده، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازنگری و تبیین صحیح است. در عصری که مفاهیم معنوی و عرفانی گاه مورد سوءاستفاده یا تحریف قرار می گیرند، پرداختن به ریشه های اصیل و حقیقت این پدیده از اهمیت بسزایی برخوردار است. کتاب سماع عارفان: بحثی کامل و فراگیر پیرامون سماع نوشته حسین حیدرخانی، دقیقا با همین رویکرد و با هدف روشن ساختن ابهامات پیرامون سماع، به نگارش درآمده است.

این اثر نه تنها به معرفی این پدیده می پردازد، بلکه با نقد عالمانه برداشت های عامیانه و گاه غلط، مسیر را برای فهم عمیق تر آن هموار می سازد. حسین حیدرخانی، نویسنده ای که با دقت و وسواس پژوهشی، ابعاد مختلف سماع را از متون کهن عرفانی استخراج کرده، تلاشی ارزشمند برای احیای اصالت این نیایش عرفانی انجام داده است. اعتبار این پژوهش، از مستند بودن آن به اقوال و احوال بزرگان عرفان و تصوف ایرانی نشأت می گیرد که این کتاب را به منبعی قابل اعتماد برای علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران حوزه عرفان تبدیل می کند.

سماع، از پندار تا حقیقت (نگاهی بر دیدگاه نویسنده)

در کتاب سماع عارفان حسین حیدرخانی، تلاش بر این است که پرده از تصورات غلط پیرامون سماع برداشته شود و حقیقت آن، آنچنان که عرفای اصیل دریافته و تجربه کرده اند، آشکار گردد. نویسنده با رویکردی تحلیلی، ماهیت سماع را فراتر از یک حرکت صرفاً فیزیکی یا هیجان آنی معرفی می کند و آن را در بستر عرفان اصیل ایرانی مورد واکاوی قرار می دهد.

سماع چیست؟ تعریف بنیادین از دیدگاه حیدرخانی

حیدرخانی سماع را نه یک رقص معمولی و نه یک حالت خلسه ناشی از توهم، بلکه نیایشی نیرومند و لطیف توصیف می کند. این تعریف، نقطه تمایزی اساسی با برداشت های سطحی رایج ایجاد می کند. سماع حقیقی از دیدگاه او، فعالیتی است که هدف غایی آن، اتصال به آگاهی مطلق و حقیقت الهی است. این اتصال، از طریق همگام سازی حرکات بدنی، ریتم موسیقی و حضور قلبی حاصل می شود و سماع کننده را به سمت تجربه ای عمیق از وحدت وجودی رهنمون می سازد. این فرآیند، نه صرفاً یک فعالیت بیرونی، بلکه سفری درونی است که بدن را به ابزاری برای روح تبدیل می کند تا بتواند فرکانس های بالاتر هستی را دریافت کند.

نقد و رد برداشت های نادرست

یکی از مهمترین ابعاد کتاب نقد کتاب سماع عارفان برداشتی های غلط از آن است. حسین حیدرخانی به صراحت این ادعا را که سماع تنها یک رقص یا خلسه ای توهمی است، رد می کند. او تاکید دارد که سماع حقیقی، یک مراقبه داینامیک یا مراقبه پویا است. در این نوع مراقبه، بدن، ذهن و روح در هماهنگی کامل قرار می گیرند و به فرد کمک می کنند تا از سطح آگاهی روزمره فراتر رود. این فرایند نه تنها منجر به یک خلسه بی هدف نمی شود، بلکه ابزاری برای ارتقاء فرکانس های وجودی و رسیدن به وادی آگاهی محض است. نویسنده همچنین با قاطعیت در برابر سوءاستفاده ها و عوام فریبی های رایج که سماع را به حرکات نمایشی بی محتوا تقلیل داده اند، روشنگری می کند و خطرات این انحرافات را گوشزد می نماید.

جایگاه سماع در سلوک عارفانه

حیدرخانی بر این باور است که سماع همواره جایگاه ویژه ای در سلوک عارفانه داشته است. عارفان کهن، به ویژه آنانی که در جم کده ها (خانقاه ها یا مراکز عرفانی) به تربیت مریدان می پرداختند، سماع را به عنوان یکی از روش های موثر برای وصول به حق می دانستند. این مکاتب، بر حفظ اصالت سماع و اجرای آن با آداب و شرایط خاص تاکید فراوان داشتند. سماع در این بستر، نه یک فعالیت تفریحی، بلکه تمرینی جدی برای پاکسازی نفس، تهذیب اخلاق و تقویت ارتباط با عالم معنا بود. نقش مرشد و شیخ در این مسیر بسیار حیاتی است؛ او با هدایت و راهنمایی صحیح، مرید را در جهت استفاده درست از سماع برای ارتقای معنوی یاری می رساند و از افتادن او در دام برداشت های سطحی و شیطانی جلوگیری می کند.

پیدایش و سیر تاریخی سماع

کتاب سماع عارفان به بحثی گسترده در مورد پیدایش و سیر تاریخی این پدیده می پردازد که درک عمیق تری از جایگاه آن در فرهنگ ها و ادیان مختلف، به ویژه اسلام، ارائه می دهد. این بخش از کتاب به خواننده کمک می کند تا ریشه های دیرین سماع را درک کرده و با تحولات آن در طول زمان آشنا شود.

ریشه های باستانی سماع

سماع، پدیده ای که اغلب با عرفان اسلامی پیوند خورده، ریشه های بسیار عمیق تری در تاریخ بشر دارد. حسین حیدرخانی در محتوای کتاب سماع عارفان، به این نکته اشاره می کند که اشکالی از رقص های آیینی و حرکات موزون همراه با موسیقی، از دیرباز در فرهنگ ها و تمدن های گوناگون برای اهداف معنوی، ارتباط با نیروهای ماورایی، یا رسیدن به حالات خلسه و وجد مورد استفاده قرار می گرفته است. از آیین های شامانی در قبایل بدوی گرفته تا مراسم مذهبی در تمدن های باستانی مصر، یونان و هند، نمونه هایی از حرکات موزون با کارکرد آیینی دیده می شود. این حرکات، معمولاً به منظور پاکسازی روح، طلب باران، شفای بیماران یا ستایش خدایان انجام می شدند و اغلب با تکرار، ریتم و گاهی چرخش های خاص همراه بودند. این بخش از کتاب، تصویر جامعی از قدمت سماع و همسویی آن با نیازهای معنوی انسان در طول اعصار ارائه می دهد.

تحولات و موافقان و مخالفان در اسلام

با ظهور اسلام و گسترش آن، سماع نیز وارد مرحله جدیدی از تحول شد. در دوران اولیه اسلام، برخی از مسلمانان به دلیل شباهت هایی با رقص ها و لهو و لعب جاهلی، با سماع مخالف بودند، در حالی که برخی دیگر، به ویژه در میان زاهدان و بعدها صوفیان، آن را ابزاری برای تهذیب نفس و تقرب به حق می دانستند. کتب عرفانی درباره سماع نشان می دهد که چگونه سماع به تدریج در مکاتب صوفیانه، به ویژه از قرن پنجم هجری به بعد، شکل و شمایل خاص خود را پیدا کرد و به عنوان یک آیین مهم در خانقاه ها و مجالس ذکر اجرا شد. عرفایی چون ابوسعید ابوالخیر و مولانا جلال الدین بلخی، سماع را ابزاری قدرتمند برای بیداری دل، از خود بیخود شدن و وصال با معشوق ازلی می دانستند. با این حال، مباحث فقهی و کلامی پیرامون جواز یا عدم جواز سماع در ادوار مختلف ادامه داشت و برخی فقها به دلیل ترس از انحراف و آمیخته شدن آن با محرمات، با آن مخالفت می کردند. این بخش از کتاب، به تفصیل به این جدال های فکری و فقهی می پردازد و دیدگاه های موافقان و مخالفان را با استناد به متون تاریخی و عرفانی، مورد تحلیل قرار می دهد.

اقسام و مراتب سماع

یکی از اساسی ترین مباحث مطرح شده در کتاب سماع عارفان حسین حیدرخانی، تقسیم بندی سماع به اقسام مختلف است. این تقسیم بندی به خواننده کمک می کند تا تفاوت میان سماع حقیقی و آنچه صرفاً به نظر سماع می آید را درک کند و از افتادن در دام برداشت های سطحی و گمراه کننده پرهیز نماید. نویسنده با ظرافت و دقت، مراتب سماع را بر اساس تاثیر آن بر روح و روان سالک تبیین می کند.

سماع طبعی: فریبندگی ظواهر

حسین حیدرخانی در معرفی کتاب سماع عارفان به وضوح میان انواع سماع تمایز قائل می شود. اولین قسم، سماع طبعی است که انسان را به سوی ظواهر فریبنده دنیا و امیال نفسانی سوق می دهد. این نوع سماع، نشأت گرفته از غرایز و طبع مادی انسان است و با شنیدن صدایی موزون یا دیدن حرکاتی دلنشین، صرفاً نشاطی جسمانی و هیجانی سطحی ایجاد می کند. این حالت، همانند حس لذتی است که از شنیدن یک قطعه موسیقی دنیوی یا تماشای یک رقص عادی به دست می آید؛ لذتی که در چارچوب جسم و نفس محصور مانده و فرد را به سوی معنویات رهنمون نمی شود، بلکه ممکن است او را به سمت گناه و غفلت بکشاند. حیدرخانی تاکید دارد که باید میان نشاط موزون که از هماهنگی جسم با صوت ایجاد می شود، و هیجان معنوی که از عمق روح برمی خیزد، تفاوت قائل شد. سماع طبعی، فاقد جنبه معنوی است و تنها به تحریک حواس و امیال دنیوی می پردازد.

سماع روحی: گذرگاهی میان جسم و جان

سماع روحی، مرتبه ای بالاتر از سماع طبعی است و می تواند به عنوان یک گذرگاه یا پلی میان جسم و جان عمل کند. در این قسم از سماع، فرد علاوه بر لذت های حسی، احساساتی عمیق تر و لطیف تر را نیز تجربه می کند که می تواند روح او را به حرکت درآورد. با این حال، حیدرخانی متذکر می شود که سماع روحی، همچون یک پل دوطرفه، می تواند هم به سوی حقیقت و هم به سوی گمراهی رهنمون شود. بسته به نیت، معرفت و آمادگی درونی سماع کننده، این نوع سماع می تواند او را به سمت آگاهی بیشتر سوق دهد یا در دام توهمات و خودفریبی های ذهنی گرفتار سازد. اهمیت نیت خالص و راهنمایی مرشد در این مرحله بیش از پیش آشکار می شود؛ چرا که بدون بصیرت لازم، شور و هیجان روحی می تواند به سادگی به بیراهه کشیده شود و به جای تقرب به حق، به غرور و خودبینی منجر گردد.

سماع قلبی: اوج اتصال و آگاهی

سماع قلبی همان سماع حقیقی است که اوج اتصال و آگاهی را برای عارف به ارمغان می آورد. این مرتبه از سماع، فراتر از هرگونه نشاط جسمانی یا هیجان روحی صرف است و مستقیماً با قلب و روح انسان در ارتباط است. در سماع قلبی، سماع کننده نه تنها از حرکات و موسیقی لذت می برد، بلکه به مرحله ای از ادراک می رسد که می تواند نوای حق را بشنود و وارد وادی آگاهی محض شود. این حالت، یک تجربه وجودی عمیق و غیرقابل وصف است که در آن حجاب ها کنار رفته و حقیقت الهی بر سالک مکشوف می گردد. اقسام سماع از دید حیدرخانی روشن می کند که سماع قلبی به هیچ وجه با خلسه های ذهنی، توهمات یا تلقینات نفسانی قابل مقایسه نیست؛ بلکه نتیجه سلوک و ریاضت های معنوی است که فرد را به آمادگی لازم برای دریافت این فیض الهی می رساند. این بالاترین مرتبه سماع، هدف نهایی عارفان است و فقط با تهذیب نفس و نیت خالصانه قابل دستیابی است.

ارکان، شرایط و آیین سماع

کتاب سماع عارفان حسین حیدرخانی با پرداختن به جزئیات ارکان، شرایط و آیین سماع، به خواننده درکی جامع از چگونگی اجرای صحیح این نیایش عرفانی ارائه می دهد. این بخش از کتاب اهمیت رعایت اصول و آداب را برای حصول نتایج معنوی سماع برجسته می کند.

ارکان اصلی سماع (بر اساس بخش ششم کتاب)

حیدرخانی با استناد به بخش ششم کتاب خود، به تحلیل دقیق ارکان و پایه های ضروری برای یک سماع حقیقی می پردازد. این ارکان، شامل مجموعه ای از عناصر فیزیکی و معنوی هستند که همگی باید در هماهنگی کامل قرار گیرند تا سماع به نتیجه مطلوب برسد. از جمله این ارکان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سماع کننده: کسی که باید از صلاحیت های اخلاقی و معنوی برخوردار باشد و با نیت خالص وارد مجلس سماع شود.
• زمان: انتخاب زمان مناسب که معمولاً در خلوت و پس از انجام فرائض صورت می گرفت، تا حضور قلب بیشتری فراهم آید.
• مکان: محل اجرای سماع باید پاک و فارغ از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی باشد؛ خانقاه ها و جم کده ها نمونه ای از این مکان های مقدس بوده اند.
• محفل: حضور افراد همدل و هم نفس که هدف مشترکی از سماع دارند، بر کیفیت محفل می افزاید.
• ابزار موسیقی: استفاده از آلات موسیقی مناسب و نغمه های اصیل ایرانی که با فرکانس های معنوی سماع همخوانی دارند.
• شیخ یا مرشد: حضور یک مرشد آگاه و هدایتگر که مسئولیت نظارت بر اجرای صحیح سماع و جلوگیری از انحرافات را بر عهده دارد.

عدم رعایت هر یک از این ارکان می تواند منجر به انحراف سماع از مسیر اصلی خود شود و آن را به حرکاتی بی ثمر تقلیل دهد.

شرایط و آداب سماع کننده

فردی که قصد ورود به وادی سماع را دارد، باید از شرایط اخلاقی و معنوی خاصی برخوردار باشد. آداب سماع عارفان بسیار دقیق و حساس است. حسین حیدرخانی در کتاب خود بر این نکات تاکید می کند که سماع کننده باید:

1. از ریا، خودنمایی و هرگونه انگیزه غیر الهی دوری کند. سماع عملی قلبی است و هرگونه ظاهرسازی آن را از اصالت می اندازد.
2. پرهیز از لهو و لعب، شهوت پرستی و تعلقات دنیوی که روح را به بند می کشد و مانع از پرواز آن در فضای معنوی سماع می شود.
3. نیت خالصانه داشته باشد؛ یعنی هدف اصلی او از سماع، تقرب به حق و رسیدن به آگاهی مطلق باشد، نه صرفاً کسب لذت یا نشان دادن حرکات بدنی.
4. آداب ظاهری و باطنی را رعایت کند؛ از جمله پاکی لباس و بدن، توجه قلبی و سکوت درونی پیش از شروع سماع.

این شرایط، فرد را برای دریافت فیوضات معنوی سماع آماده می سازد و قلب او را برای شنیدن نوای حق گشوده می کند.

نحوه صحیح اجرای سماع

نحوه صحیح اجرای سماع، موضوعی است که حسین حیدرخانی به تفصیل به آن پرداخته و آن را از برداشت های عامیانه و صرفاً فیزیکی متمایز می کند. سماع، فراتر از یک رقص صرف است؛ حرکات آن نمادین و سرشار از معناست. اهمیت قصد و نیت در حرکات سماع حیاتی است. هر چرخش، هر قدم و هر حرکت دست، باید با توجه قلبی و به منظور ابراز عشق و اشتیاق به معشوق ازلی انجام شود. برای مثال، چرخش به دور خود می تواند نمادی از دور گشتن حول محور وجود الهی یا بازگشت به اصل خویش باشد. حرکات دست ها نیز معانی خاص خود را دارند؛ یک دست رو به آسمان برای دریافت فیض الهی و دست دیگر رو به زمین برای بخشیدن آن به خلق. این رویکرد، سماع را از یک فعالیت بدنی صرف خارج کرده و به یک زبان معنوی تبدیل می کند که از طریق آن، سالک با عالم غیب ارتباط برقرار می کند.

نقش شیخ یا بزرگ مجلس در سماع

حضور شیخ یا مرشد آگاه در مجلس سماع از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. نظر عرفا درباره سماع همیشه بر این بوده که بدون راهنمایی و اشراف یک ولیّ آگاه، سماع می تواند بسیار خطرناک باشد و فرد را به وادی انحراف و توهم بکشاند. نقش شیخ در سماع شامل موارد زیر است:

1. هدایت معنوی: شیخ با اشراف بر حالات درونی مریدان، آن ها را در طول سماع راهنمایی می کند و از افراط و تفریط جلوگیری می نماید.
2. نظارت بر آداب: او بر رعایت صحیح آداب و شرایط سماع، از جمله نیت و حضور قلب، نظارت دارد.
3. حفظ حرمت محفل: شیخ مسئول حفظ فضای معنوی و قدسی محفل است و اجازه نمی دهد که سماع به لهو و لعب تبدیل شود.
4. کنترل حالات وجد: در صورت بروز حالات وجد و خلسه شدید، شیخ با راهنمایی و آرام کردن سماع کنندگان، آن ها را به تعادل بازمی گرداند.

از دیدگاه بسیاری از عرفا، سماع بدون حضور مرشد همانند سفر بی راهنما در بیابان تاریک است که به جای رسیدن به مقصد، ممکن است فرد را به هلاکت رساند.

این تاکید بر نقش شیخ، نشان دهنده عمق و پیچیدگی سماع به عنوان یک آیین معنوی است که نیازمند راهبری دقیق و آگاهانه است.

موسیقی در سماع و جنبه باطنی آن

کتاب سماع عارفان حسین حیدرخانی به تفصیل به جایگاه و نقش موسیقی در سماع می پردازد و آن را نه صرفاً یک ابزار تفریحی، بلکه عنصری حیاتی در برقراری ارتباط با عالم معنا معرفی می کند. همچنین، نویسنده به جنبه های باطنی و نامرئی سماع اشاره دارد که فراتر از هرگونه درک حسی است.

موسیقی اصیل و فرکانس سماع

انتخاب نغمه ها و موسیقی در سماع، موضوعی بسیار حساس و دقیق است. حیدرخانی تاکید دارد که هر نوع موسیقی برای سماع مناسب نیست. موسیقی ای که در سماع عارفانه به کار می رود، باید اصیل و از نظر فرکانسی با ابعاد معنوی و عرفانی همخوانی داشته باشد. این نوع موسیقی، قادر است شور و نشاط عرفانی را در قلب سالک بیدار کند و او را به سوی حقیقت سوق دهد، نه صرفاً لذت های زودگذر دنیوی. نغمه های اصیل ایرانی، که ریشه های عمیقی در فرهنگ و عرفان این سرزمین دارند، به دلیل ساختار ملودیک و هارمونیک خود، پتانسیل ایجاد چنین حالاتی را دارا هستند. این موسیقی ها، با تکرار الگوهای خاص و ایجاد فضایی مراقبه گونه، می توانند به سالک کمک کنند تا از ذهن منطقی خود فاصله گرفته و وارد فضایی از ادراک شهودی شود. هدف از موسیقی در سماع، ایجاد وحدت در کثرت است؛ یعنی هر نت و هر صدا، به جای جدا کردن فرد از خود و دیگران، او را به تجربه وحدت وجودی نزدیک تر کند.

چهره باطن سماع: فراتر از دیده ها

حسین حیدرخانی در محتوای کتاب سماع عارفان، به جنبه ای از سماع می پردازد که فراتر از هرگونه درک حسی و مشاهده ظاهری است؛ یعنی چهره باطن سماع. این جنبه از سماع، تجربه ای درونی و غیرقابل توصیف است که تنها برای خود سماع کننده قابل درک است. در این مرحله، بدن صرفاً به ابزاری برای روح تبدیل می شود و حرکات ظاهری، بازتابی از جنبش های درونی روح هستند. سالک در این حالت، نه تنها از محدودیت های جسمانی رها می شود، بلکه قادر به درک فرکانس های بالاتر هستی و ارتباط با عالم غیب می گردد. این تجربه، نوعی شهود و دریافت مستقیم حقایق است که با هیچ یک از حواس ظاهری قابل لمس نیست. در چهره باطن سماع، انسان از خودی خود فارغ می شود و به تجربه ای از فنای فی الله یا بقای بالله دست می یابد؛ حالتی که در آن مرز میان خالق و مخلوق محو شده و سالک به وحدت کامل با حقیقت مطلق نائل می گردد. این بخش از کتاب به خواننده نشان می دهد که سماع، صرفاً مجموعه ای از حرکات فیزیکی نیست، بلکه یک سفر روحی عمیق و تحول آفرین است که می تواند ابعاد ناشناخته وجود انسان را آشکار سازد و او را به سرچشمه آگاهی و حقیقت متصل کند.

این فرایند، نه تنها منجر به یک خلسه بی هدف نمی شود، بلکه ابزاری برای ارتقاء فرکانس های وجودی و رسیدن به وادی آگاهی محض است. نویسنده همچنین با قاطعیت در برابر سوءاستفاده ها و عوام فریبی های رایج که سماع را به حرکات نمایشی بی محتوا تقلیل داده اند، روشنگری می کند و خطرات این انحرافات را گوشزد می نماید. چهره باطن سماع، تنها با چشم دل و بصیرت درونی قابل مشاهده است و برای دستیابی به آن، سالک باید مسیری طولانی از تهذیب نفس و ریاضت های معنوی را طی کرده باشد. اینجاست که سماع از یک عمل ساده، به یک آیین قدسی و ابزاری برای تعالی روح تبدیل می شود.

نتیجه گیری و اهمیت ماندگار کتاب

کتاب سماع عارفان: بحثی کامل و فراگیر پیرامون سماع نوشته حسین حیدرخانی، اثری بی نظیر و روشنگر در حوزه عرفان و تصوف ایرانی است. این کتاب با تحلیل عمیق و مستند خود، مفهوم سماع را از غبار تحریفات و برداشت های نادرست پاک کرده و حقیقت اصیل آن را، آنچنان که در آموزه های عرفای بزرگ ایران زمین ریشه دارد، آشکار می سازد. از تعریف بنیادین سماع به عنوان نیایشی لطیف و نیرومند تا نقد قاطعانه تصورات غلطی چون رقص یا خلسه توهمی، حیدرخانی تصویری جامع و معتبر از این پدیده معنوی ارائه می دهد.

اهمیت ماندگار این کتاب در آن است که نه تنها تاریخچه سماع و تحولات آن در طول تاریخ اسلام را روشن می کند، بلکه با تفکیک دقیق اقسام سماع (طبعی، روحی، قلبی)، معیاری برای تشخیص سماع حقیقی از انواع سطحی و گمراه کننده ارائه می دهد. این اثر با تشریح آداب سماع عارفان، ارکان و شرایط آن، و تاکید بر نقش موسیقی در سماع و حضور مرشد آگاه، راهنمایی عملی برای سالکان و علاقه مندان به سلوک عرفانی است. محتوای کتاب سماع عارفان، نه تنها یک معرفی صرف از سماع نیست، بلکه یک دعوت به تفکر عمیق و تجربه ای معنوی است که می تواند به وصل به فرکانس های بالاتر وجودی منجر شود.

در نهایت، سماع عارفان بیش از یک کتاب، نوری است که مسیر عاشقان سلوک را در تاریکی های جهل و انحراف روشن می سازد. این اثر، یک منبع ضروری برای هر کسی است که به دنبال درکی عمیق و اصیل از سماع در عرفان چیست؟ و می خواهد حقیقت این نیایش شکوهمند را درک کند. مطالعه کامل این کتاب، دروازه ای به سوی فهمی جامع تر و عمیق تر از یکی از پر رمز و رازترین آیین های عرفانی است و به خواننده کمک می کند تا به اعتبار این وبسایت در حوزه عرفان و کتب تخصصی ایمان بیاورد.

برای آشنایی کامل با عمق مباحث، مطالعه نسخه چاپی یا شنیدن نسخه صوتی کتاب سماع عارفان را به شدت توصیه می کنیم. دیدگاه ها و تجربیات خود را درباره سماع یا کتاب حسین حیدرخانی با ما در بخش نظرات به اشتراک بگذارید.