گرفتن نوزاد از بهزیستی
گرفتن نوزاد از بهزیستی، فرآیندی قانونی و دقیق است که از طریق سامانه ملی فرزندخواندگی و با احراز شرایط مشخصی برای متقاضیان صورت می گیرد تا کودکان بی سرپرست یا بدسرپرست آینده ای روشن در آغوش خانواده ای شایسته داشته باشند. این مسیر مستلزم ثبت نام آنلاین، ارائه مدارک، گذراندن مراحل مددکاری، روانشناسی و اخذ حکم قضایی است.
آرزوی داشتن فرزند، یکی از عمیق ترین و بنیادی ترین خواسته های انسانی است که در فرهنگ ایرانی نیز جایگاه ویژه ای دارد. گاهی اوقات این آرزو از مسیر بیولوژیکی محقق نمی شود و خانواده ها به دنبال راهی دیگر برای تجربه موهبت فرزندپروری هستند. در این میان، سازمان بهزیستی کشور با فراهم آوردن بستر قانونی فرزندخواندگی، نقشی حیاتی در پیوند کودکان نیازمند سرپرست با خانواده های متقاضی ایفا می کند. این فرآیند، علاوه بر ابعاد عمیق عاطفی، دارای پیچیدگی های حقوقی و اداری متعددی است که آگاهی کامل از آن ها برای متقاضیان ضروری است. فهم دقیق شرایط، مراحل گام به گام و قوانین حاکم، می تواند این مسیر پرامید را هموارتر سازد و به متقاضیان کمک کند تا با آمادگی کامل و ذهنی روشن، قدم در این راه مقدس بگذارند و جای خالی فرزند را در کانون گرم خانواده خود پر کنند. این راهنما به عنوان یک مرجع جامع و به روز، به تمامی جنبه های مرتبط با فرزندخواندگی از جمله شرایط متقاضیان، مدارک مورد نیاز، قوانین جاری و پاسخ به چالش های رایج می پردازد تا شما را در طول این مسیر همراهی کند.
مفهوم حقوقی، شرعی و اجتماعی فرزندخواندگی در ایران
مفهوم فرزندخواندگی در بستر جامعه ایران، ابعاد گوناگون حقوقی، شرعی و اجتماعی دارد که شناخت هر یک برای متقاضیان ضروری است. این سه بعد، چارچوب کلی فرآیند سرپرستی کودکان را تعیین می کنند و درک صحیح آن ها به خانواده ها کمک می کند تا با دیدی جامع تر، قدم در این راه بگذارند.
تعریف حقوقی فرزندخواندگی و تفاوت های آن
از منظر حقوقی، فرزندخواندگی به رابطه ای اطلاق می شود که به موجب آن، شخص یا اشخاصی (پدرخوانده و مادرخوانده) سرپرستی و نگهداری از کودکی را که پدر و مادر واقعی او شناخته شده نیستند یا توانایی سرپرستی از او را ندارند، برعهده می گیرند. این رابطه در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست مصوب سال ۱۳۹۲ به رسمیت شناخته شده و شرایط و احکام آن به تفصیل بیان گردیده است. فرزندخواندگی با «حضانت» و «قیمومیت» تفاوت های اساسی دارد. حضانت، حق و تکلیف نگهداری و تربیت فرزند است که معمولاً بر عهده والدین واقعی است و در صورت طلاق یا فوت، دادگاه آن را به دیگری می سپارد. قیمومیت نیز برای افراد محجور (صغیر، سفیه، مجنون) و به منظور اداره امور مالی و غیرمالی آن ها تعیین می شود. اما فرزندخواندگی، رابطه ای مشابه رابطه پدر و فرزندی طبیعی ایجاد می کند که هرچند برخی آثار آن مانند توارث، متفاوت است، اما در بسیاری از جهات، حقوق و تکالیف والدین طبیعی را برای سرپرستان به ارمغان می آورد و هدف نهایی آن، تأمین یک خانواده پایدار برای کودک است.
دیدگاه شرعی و مسئله محرمیت فرزندخوانده
در فقه اسلامی، فرزندخواندگی به معنای انتساب نسبی یک کودک به والدینی غیر از والدین واقعی او به رسمیت شناخته نشده است. با این حال، اسلام همواره بر حمایت از کودکان نیازمند و تأمین سرپرستی برای آن ها تأکید دارد. از این رو، برای حل مسئله محرمیت فرزندخوانده با خانواده سرپرست، راه حل هایی فقهی ارائه شده است. این راه حل ها معمولاً شامل موارد زیر است:
- رضاع (شیر دادن): در صورتی که مادرخوانده بتواند کودک را در سنین شیرخوارگی (کمتر از دو سال تمام قمری) با شرایط فقهی خاص، شیر دهد، رابطه محرمیت رضاعی بین او و فرزندخوانده، و همچنین سایر افراد مرتبط با مادر، ایجاد می شود.
- ازدواج صوری (عقد موقت): یکی دیگر از راه های ایجاد محرمیت، جاری ساختن عقد موقت بین پدرخوانده و مادر طبیعی فرزندخوانده (در صورتی که شناخته شده باشد) یا یکی از محارم پدرخوانده (مانند خواهر یا مادر او) با خود فرزندخوانده است، تا از این طریق، فرزندخوانده به عنوان ربیبه یا محارم دیگر، محرم شود. این موضوع به مراجع تقلید و فتوای آن ها بستگی دارد و خانواده ها می توانند بر اساس احکام مرجع تقلید خود عمل کنند.
سازمان بهزیستی نیز با توجه به این مسائل، راهنمایی های لازم را در این خصوص ارائه می دهد و به خانواده ها توصیه می شود که قبل از اقدام، با کارشناسان مربوطه و مراجع تقلید خود مشورت کنند.
تفاوت فرزند بی سرپرست و بدسرپرست
قانون گذار ایرانی، کودکان نیازمند حمایت را به دو دسته اصلی تقسیم می کند:
- کودکان بی سرپرست: این گروه شامل کودکانی می شود که والدین یا جد پدری آن ها فوت کرده اند، یا مجهول الهویه هستند، یا والدین آن ها از هویت و آدرس مشخصی برخوردار نیستند و هیچ سرپرست قانونی دیگری نیز ندارند.
- کودکان بدسرپرست: این دسته از کودکان، والدینی دارند اما به دلیل شرایط نامناسبی مانند اعتیاد، ابتلا به بیماری های خاص، ارتکاب جرم، فساد اخلاقی یا هر دلیلی که منجر به عدم صلاحیت آن ها برای نگهداری و تربیت کودک شود، از نعمت سرپرستی صحیح و امن محروم هستند. قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست (مصوب ۱۳۹۲) دامنه شمول فرزندخواندگی را گسترش داد و امکان واگذاری سرپرستی کودکان بدسرپرست را نیز فراهم آورد، با این هدف که هیچ کودکی از داشتن یک خانواده امن و پرمهر محروم نماند. این اقدام نشان دهنده توجه عمیق قانون گذار به مصلحت عالیه کودک و اهمیت تأمین محیطی سالم برای رشد و بالندگی اوست.
سخت ترین تجربه برای کودکان فسخ فرزندخواندگی است. برخی خانواده ها که به هر علتی با احساس پیش می آیند و بعد تاب شنیدن حرف اطرافیان را ندارند یا دلشان را می زند، بزرگ ترین لطمه را به کودک وارد می کنند. برای همین باید از ابتدا دقیق بررسی شوند.
شرایط لازم برای متقاضیان گرفتن نوزاد و فرزند از بهزیستی
فرآیند گرفتن نوزاد از بهزیستی، مبتنی بر مجموعه ای از شرایط عمومی و اختصاصی است که متقاضیان باید آن ها را احراز کنند. این شرایط به منظور تضمین صلاحیت خانواده ها برای تأمین بهترین آینده برای کودکان تدوین شده اند و سازمان بهزیستی و مراجع قضایی در تمامی مراحل، به دقت آن ها را بررسی می کنند. درک کامل این ضوابط، گام نخست برای ورود موفق به این مسیر است.
شرایط عمومی برای تمامی گروه های متقاضی
تمامی افرادی که قصد پذیرش سرپرستی کودک از سازمان بهزیستی را دارند، بدون توجه به وضعیت تأهل یا داشتن فرزند بیولوژیکی، باید دارای شرایط عمومی زیر باشند. این شروط، سنگ بنای صلاحیت اخلاقی، جسمی، روانی و مالی متقاضیان را تشکیل می دهند:
- تابعیت ایرانی: متقاضیان باید دارای تابعیت جمهوری اسلامی ایران باشند.
- اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی: متقاضیان باید به یکی از ادیان رسمی کشور (اسلام، مسیحیت، کلیمی یا زرتشتی) معتقد باشند.
- صلاحیت اخلاقی و نداشتن سوءپیشینه کیفری: بررسی دقیق سوابق کیفری و اجتماعی متقاضیان برای اطمینان از نداشتن هرگونه سابقه جرم یا سوابق نامناسب اخلاقی که می تواند بر تربیت و آینده کودک تأثیر منفی بگذارد، الزامی است.
- سلامت جسم و روان لازم: متقاضیان باید از سلامت کامل جسمی و روانی برخوردار باشند. ارائه گواهی عدم اعتیاد به مواد مخدر، روان گردان و الکل، و همچنین گواهی عدم ابتلا به بیماری های صعب العلاج یا واگیردار که مانع از نگهداری صحیح کودک شود، ضروری است. همچنین باید از سوی روان شناس معتمد بهزیستی، صلاحیت روانی آن ها تأیید شود.
- تمکن مالی کافی برای تأمین آتیه کودک: خانواده سرپرست باید توانایی مالی لازم برای تأمین نیازهای مادی، آموزشی و رفاهی کودک را تا سن استقلال مالی او داشته باشد. این مورد از طریق بررسی درآمد ثابت، وضعیت مسکن (مالکیت یا اجاره) و سایر دارایی ها ارزیابی می شود.
- دارا بودن اهلیت قانونی: متقاضیان نباید دارای جنون یا سفاهت باشند و از نظر قانونی واجد صلاحیت برای انجام امور حقوقی و مالی خود و کودک محسوب شوند.
- داشتن بیمه پایه اجتماعی: متقاضیان باید تحت پوشش یکی از بیمه های پایه اجتماعی (مانند تأمین اجتماعی، خدمات درمانی و…) باشند و تعهد دهند که کودک را نیز پس از پذیرش، تحت پوشش بیمه پایه و تکمیلی قرار دهند.
- تعهد کتبی به تملیک بخشی از اموال یا حقوق به نفع کودک: مطابق ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می کند که متقاضی، بخشی از اموال یا حقوق خود را به نفع کودک تملیک کند یا تعهد کتبی به انجام آن در آینده بدهد. این شرط به دلیل عدم توارث فرزندخوانده از والدین سرپرست، برای تضمین آینده مالی کودک پیش بینی شده است. نوع و میزان این اموال یا حقوق توسط دادگاه تعیین می شود، مگر آنکه دادگاه تشخیص دهد اعطای سرپرستی بدون اجرای این ماده به مصلحت کودک است.
اولویت ها و شرایط اختصاصی متقاضیان
علاوه بر شرایط عمومی، متقاضیان فرزندخواندگی در سه گروه اصلی تقسیم بندی می شوند که هر یک دارای شرایط و اولویت های اختصاصی هستند. این اولویت بندی به سازمان بهزیستی کمک می کند تا منابع محدود کودکان واجد شرایط واگذاری را به شکل عادلانه تری توزیع کند:
اولویت اول: زوجین بدون فرزند
این گروه اصلی ترین و بااهمیت ترین متقاضیان فرزندخواندگی محسوب می شوند. شرایط اختصاصی آن ها شامل موارد زیر است:
- ازدواج دائم: زوجین باید دارای عقد ازدواج دائم باشند.
- گذشت حداقل ۵ سال از تاریخ ازدواج: حداقل پنج سال از زمان ثبت رسمی ازدواج آن ها گذشته باشد و در این مدت صاحب فرزندی نشده باشند.
- ارائه گواهی پزشک متخصص و تاییدیه پزشکی قانونی: ضروری است که زوجین گواهی رسمی از پزشک متخصص زنان و زایمان و همچنین تأییدیه پزشکی قانونی مبنی بر عدم امکان فرزندآوری بیولوژیکی را ارائه دهند. این گواهی باید به طور شفاف، دلیل ناباروری و عدم امکان درمان را مشخص کند.
- حداقل سن یکی از زوجین بالای ۳۰ سال: در زمان ارائه درخواست، حداقل یکی از زوجین باید بالای ۳۰ سال سن داشته باشد.
نکته مهم: زوجینی که گواهی قطعی عدم توانایی فرزندآوری را از پزشکی قانونی دریافت کرده اند، از شرط گذشت ۵ سال از تاریخ ازدواج معاف هستند و می توانند زودتر اقدام به ثبت درخواست فرزندخواندگی کنند.
اولویت دوم: زنان و دختران مجرد
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، امکان فرزندخواندگی را برای زنان مجرد واجد شرایط نیز فراهم کرده است. شرایط اختصاصی این گروه عمدتاً بر پذیرش فرزند دختر متمرکز است:
- حداقل سن ۳۰ سال: متقاضی باید حداقل ۳۰ سال تمام سن داشته باشد و فاقد فرزند بیولوژیکی باشد.
- دارا بودن شرایط اخلاقی، مالی و اجتماعی مناسب: مانند زوجین، صلاحیت های عمومی شامل سلامت اخلاقی، تمکن مالی کافی و موقعیت اجتماعی مناسب برای تربیت کودک، مورد بررسی قرار می گیرد.
- تأمین مسکن مستقل: متقاضی باید دارای مسکن مستقل (ملکی یا استیجاری) باشد. در صورتی که با اعضای خانواده زندگی می کند، امکانات رفاهی و وضعیت خانواده او به دقت بررسی می شود.
- اولویت برای پذیرش فرزند دختر: در اغلب موارد، اولویت با پذیرش فرزند دختر است، مگر در موارد خاص و با تشخیص سازمان، مانند سرپرستی خواهران، برادران یا نوه های خود متقاضی.
اولویت سوم: زوجین دارای فرزند
زوجینی که دارای فرزند بیولوژیکی هستند نیز می توانند متقاضی فرزندخواندگی باشند، اما درخواست آن ها در اولویت های بعدی بررسی می شود. شرایط اختصاصی این گروه به شرح زیر است:
- ازدواج دائم: باید دارای عقد ازدواج دائم باشند.
- رعایت تناسب سنی: باید تناسب سنی معقولی بین فرزندخوانده مورد درخواست و فرزندان بیولوژیکی خانواده وجود داشته باشد تا از بروز مشکلات عاطفی و اجتماعی احتمالی جلوگیری شود.
- محدودیت تعداد فرزندخوانده: در صورتی که خانواده دارای سه فرزند بیولوژیکی باشد، معمولاً فقط درخواست پذیرش یک فرزندخوانده پذیرفته می شود، مگر در مواردی که کودکان مورد درخواست خواهر و برادر باشند و بهزیستی صلاح بداند که آن ها با هم به خانواده ای واگذار شوند.
- زمان اقدام برای نوزاد: این گروه معمولاً زمانی می توانند برای پذیرش نوزاد اقدام کنند که از گروه های اولویت بالاتر (زوجین بدون فرزند و زنان مجرد برای نوزاد دختر) تقاضای کافی برای نوزادان خاص وجود نداشته باشد. در غیر این صورت، شانس پذیرش کودکان با سن بالاتر یا دارای نیازهای خاص برای این گروه بیشتر است.
مراحل گام به گام فرآیند گرفتن نوزاد از بهزیستی (راهنمای عملی ۱۴۰۴)
فرآیند فرزندخواندگی از بهزیستی، مسیری چند مرحله ای و دقیق است که نیازمند صبر، پشتکار و آگاهی از جزئیات است. با راه اندازی سامانه ملی فرزندخواندگی، بسیاری از مراحل به صورت آنلاین انجام می شود که شفافیت و سهولت بیشتری را فراهم آورده است. در ادامه به تشریح گام های این فرآیند می پردازیم:
گام ۱: آماده سازی مدارک و ثبت نام آنلاین در سامانه ملی فرزندخواندگی
اولین گام حیاتی، ثبت نام در سامانه ملی فرزندخواندگی به نشانی adoption.behzisti.net است. برای این منظور، لازم است ابتدا تمامی مدارک مورد نیاز را آماده کرده و سپس با دقت در سامانه بارگذاری کنید. حفظ کد رهگیری که پس از ثبت نام دریافت می کنید، برای پیگیری های بعدی ضروری است.
مدارک مورد نیاز (چک لیست):
- تصویر کلیه صفحات شناسنامه و کارت ملی متقاضیان: تصاویر باید خوانا و از روی اصل سند تهیه شده و سپس برابر اصل شوند.
- تصویر کارت پایان خدمت یا معافیت از خدمت: فقط برای آقایان متقاضی.
- تصویر سند رسمی ازدواج: برای زوجین متقاضی.
- تصویر آخرین مدرک تحصیلی: برای هر دو متقاضی.
- تصویر سند مالکیت، مبایعه نامه یا اجاره نامه منزل: برای اثبات وضعیت مسکن.
- اصل یا تصویر گواهی اشتغال به کار یا تعیین میزان تقریبی درآمد: شامل حکم کارگزینی، فیش حقوقی، پروانه کسب یا هر مدرک معتبر دیگر که تمکن مالی را نشان دهد.
- تصویر مدارک بیمه پایه اجتماعی: شامل دفترچه بیمه یا کارت بیمه.
- اصل گواهی پزشک متخصص زنان و زایمان و پزشکی قانونی: برای زوجین فاقد فرزند که ۵ سال از ازدواجشان گذشته باشد. این گواهی باید عدم امکان فرزندآوری را تأیید کند.
پس از آپلود مدارک، یک پیامک حاوی کد رهگیری برای شما ارسال خواهد شد که باید آن را نزد خود نگه دارید.
گام ۲: مصاحبه و بازدید مددکاری اولیه از محل زندگی
پس از بررسی اولیه مدارک و تأیید صلاحیت های ابتدایی، کارشناسان سازمان بهزیستی برای انجام مصاحبه حضوری و بازدید از محل زندگی متقاضیان اقدام می کنند. هدف از این بازدید، بررسی شرایط محیطی، وضعیت بهداشتی، روابط خانوادگی، پتانسیل نگهداری و محیط فرهنگی-اجتماعی خانواده است تا اطمینان حاصل شود که کودک در محیطی مناسب و امن رشد خواهد کرد.
گام ۳: انتظار برای یافتن کودک واجد شرایط
یکی از طولانی ترین مراحل گرفتن فرزند از بهزیستی، مرحله انتظار برای یافتن کودک واجد شرایط واگذاری است. دلایل متعددی برای طولانی شدن این فرآیند وجود دارد:
- تعداد محدود کودکان واجد شرایط: کودکان تنها زمانی واجد شرایط واگذاری محسوب می شوند که بی سرپرستی یا بدسرپرستی آن ها از سوی مقام قضایی تأیید شده باشد، که این پروسه زمان بر است.
- اولویت های بهزیستی: بهزیستی متولی تأمین کودک برای فرزندپذیران نیست، بلکه مسئول یافتن بهترین خانواده برای کودک است.
- تقاضای بالا برای نوزادان دختر: تقاضا برای نوزادان، به ویژه نوزاد دختر، بسیار بالاتر از تعداد کودکان واجد شرایط در این رده سنی و جنسیتی است.
گام ۴: ارزیابی روانشناسی و استعلامات تخصصی
پس از طی مراحل اولیه و در صورت وجود کودک مناسب، متقاضیان باید به روانشناس معتمد سازمان بهزیستی مراجعه کرده و تأییدیه سلامت روان را دریافت کنند. همچنین، در این مرحله گواهی های عدم اعتیاد و عدم سوءپیشینه کیفری از مراجع ذی صلاح مجدداً اخذ می شود تا از صلاحیت کامل متقاضیان اطمینان حاصل شود.
گام ۵: دیدارهای آشنایی بین متقاضیان و کودک
در این مرحله، دیدارهایی تحت نظارت کارشناسان بهزیستی بین متقاضیان و کودک معرفی شده انجام می شود. هدف این دیدارها، ارزیابی پذیرش متقابل، سنجش تعامل و ایجاد دلبستگی اولیه بین خانواده و کودک است. در برخی موارد، اگر تعامل مناسبی شکل نگیرد، تا سه کودک دیگر نیز به خانواده پیشنهاد می شود تا بهترین تطابق ممکن حاصل شود.
گام ۶: صدور حکم سرپرستی (موقت و قطعی)
پس از تأیید نهایی تمامی مراحل و رضایت طرفین، پرونده به دادگاه خانواده ارجاع داده می شود. قاضی دادگاه ابتدا حکم سرپرستی موقت ۶ ماهه صادر می کند. در طول این دوره، کارشناسان بهزیستی به صورت دوره ای از خانواده و کودک بازدید کرده و نحوه نگهداری، تربیت و تعامل را ارزیابی می کنند. پس از اتمام موفقیت آمیز دوره آزمایشی و تأیید کارشناسان بهزیستی مبنی بر مطلوب بودن وضعیت کودک در خانواده، حکم موقت به حکم سرپرستی قطعی تبدیل می شود و فرزندخواندگی به صورت دائم رسمیت می یابد.
پاسخ به سوالات رایج و چالش های کلیدی در فرزندخواندگی نوزاد
مسیر فرزندخواندگی، هرچند پر از امید و عشق است، اما می تواند با سوالات و ابهامات زیادی همراه باشد. در این بخش به برخی از پرتکرارترین پرسش ها و چالش های کلیدی که متقاضیان ممکن است با آن ها مواجه شوند، پاسخ می دهیم.
مدت زمان واقعی گرفتن نوزاد از بهزیستی چقدر است؟
مدت زمان گرفتن نوزاد از بهزیستی، یکی از نگرانی های اصلی متقاضیان است. نمی توان یک زمان دقیق و مشخص برای همه پرونده ها تعیین کرد، زیرا این مدت به عوامل متعددی بستگی دارد:
- سن و جنسیت کودک: تقاضا برای نوزادان (به ویژه نوزاد دختر) بسیار بیشتر از کودکان بزرگ تر و پسر است. این امر به طور طبیعی صف انتظار برای نوزاد دختر را به شدت طولانی تر می کند و ممکن است چندین سال به طول بینجامد. در مقابل، اگر متقاضی پذیرش کودک با سن بالاتر از ۶ سال (به ویژه پسر) یا کودکی با نیازهای خاص (معلولیت یا بیماری) باشد، این زمان به مراتب کوتاه تر و حتی زیر ۶ ماه نیز امکان پذیر است.
- استان محل تقاضا: تعداد کودکان واجد شرایط واگذاری و تعداد متقاضیان در هر استان متفاوت است. در استان هایی که تعداد کودکان واجد شرایط کمتر و متقاضیان بیشتر است (مانند تهران)، زمان انتظار طولانی تر خواهد بود.
- تایید مقام قضایی: همانطور که پیشتر اشاره شد، بهزیستی متولی تأمین کودک نیست و تنها پس از تأیید قضایی بی سرپرستی یا بدسرپرستی یک کودک، امکان واگذاری او فراهم می شود که خود این فرآیند قضایی نیز زمان بر است.
آیا پارتی بازی در فرآیند فرزندخواندگی وجود دارد؟
یکی از نگرانی های رایج در خصوص فرآیند فرزندخواندگی، مسئله پارتی بازی یا نفوذ غیرقانونی است. سازمان بهزیستی با راه اندازی «سامانه ملی فرزندخواندگی»، گام بزرگی در جهت شفاف سازی و استانداردسازی این فرآیند برداشته است. تمامی مراحل ثبت نام، بارگذاری مدارک و بررسی صلاحیت ها به صورت سیستمی و قابل رصد است که درصد خطاهای انسانی و امکان دخالت های سلیقه ای را به حداقل می رساند.
تفاوت در زمان بندی پرونده ها که گاهی باعث ایجاد این تصور می شود، ناشی از عوامل قانونی و اولویت بندی های مشخص است، نه پارتی بازی. به عنوان مثال، خانواده ای که متقاضی نوزاد دختر سالم است، ممکن است سال ها در انتظار بماند، در حالی که خانواده ای دیگر با پذیرش سرپرستی یک کودک پسر ۶ ساله یا کودکی دارای معلولیت، در مدت زمان کوتاه تری به نتیجه می رسد. این تفاوت ها بر اساس شرایط کودک موجود و اولویت های متقاضیان تعیین می شود. در هر حال، اگر خانواده ها احساس اجحاف یا تخلفی داشتند، می توانند از طریق بخش پرسش و پاسخ سامانه فرزندخواندگی یا سامانه دیدبان سازمان بهزیستی با شماره تماس ۱۴۸۲، مورد را به ستاد کشوری مطرح و پیگیری کنند.
چرا روند فرزندخواندگی نسبت به گذشته سختگیرانه تر به نظر می رسد؟
تصور سختگیرانه تر شدن روند فرزندخواندگی، بیشتر به معنای «قانونمندتر شدن» و «دقیق تر شدن» این فرآیند است. در گذشته ممکن بود برخی شرایط خانواده ها به درستی بررسی نشود که این امر گاهی به پیامدهای تلخی مانند فسخ فرزندخواندگی منجر می شد. سازمان بهزیستی و مراجع قضایی با هدف حداکثر حمایت از حقوق کودکان و پیشگیری از آسیب های روحی و روانی ناشی از تغییر مداوم محیط زندگی، فرآیند ارزیابی صلاحیت خانواده ها را بهبود بخشیده اند.
این سختگیری بیشتر، در حقیقت، تضمینی برای آینده بهتر کودکان است. هر کودک پس از فسخ فرزندخواندگی، لطمات روحی عمیقی را تجربه می کند که جبران آن دشوار است. علاوه بر این، قوانین جدید بر حفظ پیوندهای خواهر و برادری تأکید دارند تا خواهران و برادران در صورت امکان از هم جدا نشوند و با هم به یک خانواده واگذار گردند. این تدابیر، نه تنها مانعی در مسیر فرزندخواندگی نیست، بلکه نشانه ای از مسئولیت پذیری جامعه و سیستم در قبال آینده فرزندان است.
وضعیت کودکان دارای نیازهای خاص (معلولیت یا بیماری) در بهزیستی
کودکان دارای نیازهای خاص، از جمله معلولیت جسمی، ذهنی یا بیماری های مزمن، نیز بخشی از جمعیت کودکان تحت پوشش بهزیستی را تشکیل می دهند. متأسفانه، به دلیل چالش های فرهنگی و ناآگاهی، تقاضا برای پذیرش این کودکان کمتر است و آن ها مدت زمان طولانی تری را در مراکز شبه خانواده سپری می کنند.
با این حال، در سال های اخیر، تلاش هایی برای فرهنگ سازی و تشویق خانواده ها به پذیرش این کودکان صورت گرفته است. برنامه های تلویزیونی و فیلم هایی مانند سریال «بچه مهندس» با نشان دادن موفقیت و قابلیت های این کودکان، تأثیر مثبتی بر افکار عمومی داشته اند. پذیرش کودکان دارای نیازهای خاص نه تنها یک عمل انسان دوستانه است، بلکه معمولاً زمان انتظار برای این متقاضیان به مراتب کوتاه تر است. این خانواده ها با حمایت های مشاوره ای و تخصصی بهزیستی، می توانند نقش مؤثری در زندگی این کودکان ایفا کنند و به آن ها فرصت رشد و شکوفایی را ببخشند.
ارث فرزند خوانده و مسئله تملیک اموال
یکی از تفاوت های عمده حقوقی بین فرزندخوانده و فرزند بیولوژیکی، مسئله ارث است. مطابق قانون مدنی ایران، فرزندخوانده از والدین سرپرست خود از طریق نسب یا سبب ارث نمی برد. این بدان معناست که رابطه فرزندخواندگی، به خودی خود، موجبات ارث بری را ایجاد نمی کند.
برای جبران این موضوع و تأمین آینده مالی فرزندخوانده، قانون گذار در ماده ۱۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست، راهکارهایی را پیش بینی کرده است. بر اساس این ماده، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می کند که درخواست کننده، بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. تشخیص نوع و میزان مال یا حقوق بر عهده دادگاه است. همچنین، والدین سرپرست می توانند در زمان حیات خود، اموالی را به صورت هبه (بخشش) به فرزندخوانده منتقل کنند یا تا یک سوم از اموال خود را از طریق وصیت به نفع او تعیین نمایند. این تدابیر به منظور حمایت مالی از فرزندخوانده و تضمین حقوق او در برابر سایر اعضای خانواده سرپرست اتخاذ شده است، تا نگرانی های مربوط به آینده مالی کودک کاهش یابد.
حضانت فرزند خوانده پس از طلاق والدین سرپرست
در صورتی که والدین سرپرست از یکدیگر طلاق بگیرند، مسئله حضانت فرزندخوانده مطرح می شود. قوانین مربوط به حضانت فرزندخوانده، شباهت زیادی به قوانین حضانت فرزندان طبیعی دارد و در درجه اول، مصلحت عالیه کودک در نظر گرفته می شود.
به طور کلی، حضانت فرزند تا سن ۷ سالگی با مادرخوانده است و پس از آن، مسئولیت حضانت به پدرخوانده واگذار می شود و این وضعیت تا رسیدن کودک به سن بلوغ (۹ سال تمام قمری برای دختر و ۱۵ سال تمام قمری برای پسر) ادامه می یابد. پس از بلوغ، کودک حق انتخاب با چه کسی زندگی کند را دارد. با این حال، دادگاه همواره شرایط و اوضاع و احوال طفل را در نظر می گیرد. اگر مادرخوانده یا پدرخوانده به دلایلی مانند اعتیاد، فساد اخلاقی یا ناتوانی در نگهداری، صلاحیت حضانت را نداشته باشند، دادگاه می تواند حضانت را از آن ها سلب و به دیگری واگذار کند یا حتی در صورت عدم صلاحیت هر دو، حکم سرپرستی را فسخ کرده و حضانت را به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگر (مانند سازمان بهزیستی) بسپارد. در صورتی که فرزند دختر باشد، به دلیل هم جنس بودن با مادرخوانده، ممکن است اولویت حضانت با مادرخوانده در نظر گرفته شود، مگر اینکه مصلحت کودک خلاف آن را ایجاب کند.
تغییر نام خانوادگی و صدور شناسنامه جدید برای فرزندخوانده
یکی از مراحل مهم و تأثیرگذار در فرآیند فرزندخواندگی، تغییر نام خانوادگی کودک و صدور شناسنامه جدید است. این اقدام بر اساس ماده ۲۲ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست صورت می گیرد و هدف آن، ایجاد حس تعلق کامل به خانواده سرپرست و کاهش چالش های هویتی احتمالی برای کودک است.
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی از سوی دادگاه، مفاد این حکم به اداره ثبت احوال و سازمان بهزیستی ابلاغ می شود. اداره ثبت احوال مکلف است:
- نام و نام خانوادگی کودک را به نام خانوادگی والدین سرپرست تغییر داده و شناسنامه جدیدی برای او صادر کند.
- در قسمت توضیحات شناسنامه جدید، مفاد حکم سرپرستی و نام و نام خانوادگی والدین واقعی کودک (در صورت مشخص بودن) درج می شود.
تبصره ۱ ماده ۲۲ نیز تأکید دارد که اداره ثبت احوال موظف است سوابق هویت و نسبت واقعی طفل را در پرونده وی حفظ کند. این امر به کودک حق می دهد تا در سن مناسب، با حفظ هویت اصلی خود، از گذشته و والدین بیولوژیکی اش آگاه شود. شفافیت و صداقت با کودک در مورد فرزندخواندگی در سنین مناسب، از نظر روانشناختی بسیار حائز اهمیت است و به او کمک می کند تا هویت خود را به درستی شکل دهد و از آسیب های روحی پنهان کاری در امان بماند.
آمار و اطلاعات به روز درباره فرزندخواندگی در بهزیستی
دسترسی به آمار و اطلاعات به روز می تواند درک بهتری از وضعیت فعلی فرزندخواندگی در کشور به دست دهد. هرچند آمار دقیق و سالانه برای سال ۱۴۰۴ در حال حاضر به صورت عمومی منتشر نشده است، اما با استناد به آخرین اطلاعات موجود از مسئولین سازمان بهزیستی، می توان به تصویری کلی دست یافت. این آمار نشان دهنده روندها و چالش های موجود در این حوزه است.
آخرین آمار کلی فرزندخواندگی در کشور
بر اساس اظهارات مدیرکل دفتر امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور در سال ۱۳۹۹، در ۶ ماهه نخست آن سال، تعداد ۵۳۹ فرزند تحت پوشش بهزیستی در سراسر کشور به فرزندخواندگی واگذار شده اند. از این تعداد، ۲۸ فرزند دارای معلولیت نیز به آغوش خانواده های سرپرست راه یافته اند که نشان دهنده افزایش تمایل جامعه به پذیرش این کودکان است، هرچند همچنان نیازمند فرهنگ سازی بیشتر است. استان تهران نیز با ۱۵۵ مورد فرزندخواندگی در همان دوره، بیشترین آمار را به خود اختصاص داده است.
توزیع جنسیتی کودکان واجد شرایط و تقاضای متقاضیان
آمارها نشان می دهد که تعداد فرزندان بهزیستی از نظر جنسیتی تقریباً برابر و حدود ۵۰ درصد دختر و ۵۰ درصد پسر است. اما نکته قابل تأمل، تفاوت فاحش در تقاضای متقاضیان است. حدود ۹۹ درصد از متقاضیان در مرحله اول، درخواست نوزاد دختر دارند. این تقاضای بسیار بالا برای نوزادان دختر، به طور طبیعی منجر به صف های طولانی و زمان انتظار بیشتر برای این گروه از کودکان می شود. این در حالی است که کودکان پسر و کودکان با سنین بالاتر، با تقاضای کمتری مواجه هستند و اغلب مدت زمان بیشتری را در مراکز شبه خانواده سپری می کنند.
بیشترین رده سنی کودکان پذیرفته شده و تاثیر آن بر انتظار
بررسی های آماری نشان می دهد که حدود ۸۰ درصد از فرزندخواندگی های صورت گرفته در سال های اخیر، در محدوده سنی ۰ تا ۳ سال انجام می شود. این آمار، گویای تمایل خانواده ها به پذیرش نوزاد و کودک در سنین پایین است تا فرصت بیشتری برای شکل گیری دلبستگی و سازگاری با خانواده سرپرست داشته باشند.
این تمایل بالا به نوزادان و کودکان خردسال، به طور مستقیم بر زمان انتظار متقاضیان تأثیر می گذارد. متقاضیانی که انعطاف پذیری بیشتری در پذیرش کودک با سن بالاتر (مثلاً بالای ۳ یا ۶ سال) یا جنسیت پسر دارند، معمولاً با زمان انتظار کوتاه تری مواجه خواهند شد. یکی از دلایل این تمایل به نوزاد، تمایل برخی خانواده ها به پنهان نگه داشتن حقیقت فرزندخواندگی از کودک و اطرافیان است که البته کارشناسان روانشناسی و اجتماعی بر اشتباه بودن این رویکرد تأکید دارند و معتقدند شفافیت و صداقت با کودک در سن مناسب، به سلامت روان و هویت یابی او کمک شایانی می کند.
توصیه ها و نکات مهم برای یک فرزندخواندگی موفق
تصمیم به فرزندخواندگی، یک مسیر زندگی ساز و پر از پستی و بلندی است که نیازمند آمادگی همه جانبه خانواده هاست. برای دستیابی به یک فرزندخواندگی موفق و ایجاد پیوندی پایدار و عمیق با فرزند، رعایت نکات و توصیه های زیر می تواند بسیار راهگشا باشد:
آمادگی روانی و عاطفی
پیش از هر اقدامی، آمادگی روانی و عاطفی والدین سرپرست از اهمیت بالایی برخوردار است. زوجین باید با مشاوران متخصص در زمینه فرزندخواندگی صحبت کنند تا از چالش ها و مسئولیت های این مسیر آگاه شوند. پذیرش کامل این واقعیت که فرزندخوانده ممکن است با چالش های عاطفی یا هویتی مواجه شود و نیاز به حمایت ویژه دارد، از الزامات است. مشاوره می تواند به خانواده ها کمک کند تا انتظارات واقع بینانه ای داشته باشند و مهارت های لازم برای پرورش فرزندخوانده را کسب کنند.
شفافیت با کودک در مورد فرزندخواندگی
یکی از مهم ترین توصیه ها از سوی روانشناسان و کارشناسان بهزیستی، شفافیت با کودک در مورد واقعیت فرزندخواندگی است. پنهان کاری، نه تنها به نفع کودک نیست، بلکه می تواند در سنین بالاتر آسیب های روحی جبران ناپذیری به او وارد کند. بهتر است از همان سنین پایین و به تدریج، با زبانی ساده و متناسب با درک کودک، حقیقت را با او در میان گذاشت. این شفافیت، پایه اعتماد و صداقت در رابطه خانوادگی را مستحکم می کند و به کودک کمک می کند تا هویت خود را به درستی شکل دهد.
پرهیز از پنهان کاری از اطرافیان
پنهان کاری از اطرافیان و جامعه نیز می تواند فشار روانی زیادی را بر خانواده سرپرست و در نهایت بر کودک تحمیل کند. صداقت با خانواده، دوستان و محیط اجتماعی، به ایجاد یک شبکه حمایتی قوی کمک می کند و از استرس های ناشی از حفظ یک راز بزرگ جلوگیری می نماید. جامعه ای که از طریق فرهنگ سازی، فرزندخواندگی را به عنوان یک امر طبیعی و ارزشمند بپذیرد، می تواند فضای مساعدتری برای رشد این خانواده ها فراهم آورد.
یافتن جامعه حمایتی
ارتباط با سایر خانواده های فرزندپذیر، می تواند منبع ارزشمندی از حمایت، تجربه و راهنمایی باشد. گروه های حمایتی (حضوری یا آنلاین) فضایی را فراهم می کنند که خانواده ها می توانند دغدغه ها، چالش ها و شادی های خود را با افرادی که تجربه های مشابهی دارند، به اشتراک بگذارند. این ارتباطات به کاهش حس تنهایی و افزایش اعتماد به نفس در مسیر فرزندپروری کمک شایانی می کند.
صبر و پشتکار
فرآیند فرزندخواندگی یک ماراتن است، نه یک دوی سرعت. از زمان ثبت درخواست تا نهایی شدن حکم سرپرستی، ممکن است ماه ها یا حتی سال ها به طول بینجامد. صبر و پشتکار در این مسیر بسیار حیاتی است. چالش های اداری، انتظار برای یافتن کودک مناسب و سازگاری های اولیه، همگی نیازمند شکیبایی هستند. حفظ روحیه مثبت و پیگیری مداوم و قانونمند، شانس موفقیت در این فرآیند را به میزان قابل توجهی افزایش می دهد.
نتیجه گیری
گرفتن نوزاد از بهزیستی، فراتر از یک فرآیند اداری، تصمیمی عمیقاً انسانی و ارزشمند است که نه تنها زندگی یک کودک نیازمند را متحول می کند، بلکه به آرزوی دیرینه داشتن فرزند در بسیاری از خانواده ها جامه عمل می پوشاند. این مسیر، هرچند ممکن است با چالش ها و مراحل متعددی همراه باشد، اما با آگاهی کامل از قوانین، شرایط و مراحل گام به گام، می توان آن را با موفقیت طی کرد. سازمان بهزیستی کشور با فراهم آوردن بسترهای قانونی و حمایتی، تلاش می کند تا بهترین آینده را برای کودکان بی سرپرست و بدسرپرست رقم بزند و آن ها را به آغوش گرم خانواده های شایسته بسپارد.
امید است که با مطالعه این راهنمای جامع، تمامی متقاضیان فرزندخواندگی، با آمادگی کامل و ذهنی روشن، قدم در این مسیر مقدس بگذارند و با عشق و صبر، خانواده ای پایدار و پرمهر برای فرزندی نیازمند فراهم آورند. این مسئولیت بزرگ، پاداشی معنوی و عمیق به همراه دارد و به بهترین شکل ممکن، به یک نیاز متقابل پاسخ می دهد: نیاز کودک به خانواده و نیاز خانواده به فرزند.
فراخوان به اقدام (CTA)
اگر شما نیز رؤیای فرزندپروری در سر دارید و واجد شرایط فرزندخواندگی هستید، می توانید همین حالا گام های اولیه را بردارید و این مسیر پر از امید را آغاز کنید. با مراجعه به سامانه ملی فرزندخواندگی بهزیستی به نشانی adoption.behzisti.net ثبت نام خود را انجام دهید و مدارک لازم را بارگذاری کنید. در صورت نیاز به مشاوره تخصصی و رایگان، با خط مشاور ۱۴۸۰ سازمان بهزیستی تماس حاصل فرمایید. همچنین، می توانید سوالات و تجربیات خود را در بخش نظرات با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید تا به غنای این محتوا و کمک به دیگران افزوده شود.