شکایت از ضامن چک

شکایت از ضامن چک، یک فرآیند حقوقی است که دارنده چک بلامحل می تواند برای مطالبه وجه آن از فردی که ضمانت پرداخت را برعهده گرفته است، پیگیری کند. این روند نیازمند آگاهی دقیق از شرایط قانونی، مدارک مورد نیاز و مراجع صالح قضایی است تا بتوان با موفقیت به حقوق خود دست یافت.

چک به عنوان یکی از مهم ترین اسناد تجاری و ابزار اصلی مبادلات مالی در کشور ما، نقش حیاتی در روابط اقتصادی ایفا می کند. اما در مواردی، صادرکننده چک قادر به پرداخت وجه آن در سررسید مقرر نیست و اصطلاحاً چک «برگشت می خورد». در چنین شرایطی، وجود ضامن برای چک می تواند به دارنده آن اطمینان خاطر بیشتری برای وصول طلب خود بدهد. مسئولیت ضامن چک، به قدری سنگین است که نه تنها برای خود او تعهدات مالی ایجاد می کند، بلکه برای دارنده چک نیز حقوق و تکالیف خاصی را به دنبال دارد. آگاهی از این حقوق و تکالیف برای هر دو طرف – چه دارنده چک و چه ضامن – ضروری است تا بتوانند در مواجهه با مشکلات احتمالی، از منافع خود دفاع کنند.

این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع و کاربردی، به بررسی ابعاد مختلف شکایت از ضامن چک می پردازد. هدف این است که با زبانی دقیق و در عین حال قابل فهم، پیچیدگی های قانونی این موضوع تشریح شود. از تعریف پایه ضامن و انواع ضمانت گرفته تا مراحل عملیاتی ثبت دادخواست، مدارک مورد نیاز، مهلت های قانونی، هزینه ها و مراجع صالح رسیدگی، همگی به تفکیک و با جزئیات لازم بررسی خواهند شد. همچنین، تفاوت های کلیدی بین ضامن و ظهرنویس، امکان یا عدم امکان شکایت کیفری از ضامن، و حق رجوع ضامن به صادرکننده چک نیز مورد تحلیل قرار می گیرد. در نهایت، با ارائه نکات حقوقی مهم و یک نمونه دادخواست، تلاش می شود تا مخاطبان از جمله دارندگان چک بلامحل، افرادی که قصد ضمانت دارند و حتی وکلای تازه کار، اطلاعات ارزشمندی برای پیگیری یا دفاع از حقوق خود به دست آورند.

فهم پایه: ضامن چک کیست و مسئولیت او چیست؟

قبل از ورود به جزئیات فرآیند شکایت، لازم است ابتدا مفهوم ضامن چک و مسئولیت های حقوقی او به دقت تشریح شود. شناخت صحیح این مفاهیم، اساس درک سایر مراحل و نکات قانونی است.

تعریف حقوقی ضامن چک

ضامن چک، فرد یا نهادی است که با امضای خود بر روی چک (یا در برگه ای جداگانه)، پرداخت وجه آن را در صورت عدم ایفای تعهد توسط صادرکننده، تضمین می کند. به عبارت دیگر، ضامن متعهد می شود که در صورت عدم توانایی یا خودداری صادرکننده از پرداخت مبلغ چک در سررسید مقرر، او شخصاً مسئولیت پرداخت را برعهده خواهد گرفت. این تعهد، یک تعهد حقوقی مستقل است که دارنده چک می تواند مستقیماً علیه ضامن اقامه دعوا کند.

تفاوت اساسی ضامن و ظهرنویس چک

اگرچه ممکن است در نگاه اول، هر دو عنوان «ضامن» و «ظهرنویس» به معنای امضاکننده پشت چک تلقی شوند، اما از نظر حقوقی تفاوت های ماهوی و بسیار مهمی میان این دو وجود دارد که بر مسئولیت های قانونی آن ها تأثیر بسزایی می گذارد.

• ظهرنویس: ظهرنویس (امضاکننده پشت چک) کسی است که با امضای خود، چک را به شخص دیگری «انتقال» می دهد. در واقع، ظهرنویس متعهد می شود که اگر صادرکننده چک در سررسید وجه آن را پرداخت نکرد، خودش آن را پرداخت کند. مسئولیت ظهرنویس، مسئولیت انتقالی است؛ یعنی او مسئولیت پرداخت وجه چک را از صادرکننده به خود منتقل می کند. بر اساس مواد ۳۱۵ و ۳۱۷ قانون تجارت، ظهرنویس ها مشمول مهلت های قانونی کوتاهی برای اقامه دعوا از سوی دارنده چک هستند (۱۵ روز برای چک های صادره در یک محل و ۴۵ روز برای چک های صادره از نقطه ای به نقطه دیگر در ایران). عدم رعایت این مهلت ها باعث سلب حق رجوع دارنده به ظهرنویس می شود.
• ضامن: ضامن، کسی است که با امضای خود، پرداخت وجه چک توسط صادرکننده را تضمین می کند. مسئولیت ضامن، ضمانتی است و نه انتقالی. به این معنا که او مسئولیت صادرکننده را به ذمه خود اضافه می کند، نه اینکه آن را منتقل کند. این تفاوت در ماهیت مسئولیت، منجر به تفاوت در مهلت های قانونی نیز می شود. بر خلاف ظهرنویس، شکایت از ضامن چک مشمول مهلت های ۱۵ و ۴۵ روزه مندرج در ماده ۳۱۵ قانون تجارت نیست. رای وحدت رویه شماره ۵۹۷ مورخ ۱۳۷۴/۲/۱۲ هیات عمومی دیوان عالی کشور نیز به صراحت تأکید کرده است که مهلت های مذکور ناظر به ظهرنویس بوده و شامل ضامن نمی شود. بنابراین، دارنده چک برای شکایت از ضامن، فرصت بیشتری (معمولاً تا ۱۰ سال از تاریخ چک) دارد.

انواع ضمانت در چک و تاثیر آن بر مسئولیت

نوع ضمانت بر روی چک، می تواند مسئولیت ضامن را در بازپرداخت چک صیادی یا قدیمی تعیین کند. در حقوق ایران، دو نوع اصلی ضمانت وجود دارد که هر یک ویژگی های خاص خود را دارد:

1. ضمانت انتقالی (نقل ذمه به ذمه): در این نوع ضمانت، دین مدیون اصلی (صادرکننده) به ضامن منتقل می شود و در نتیجه، مدیون اصلی بری الذمه می گردد. به محض ضمانت، دین از صادرکننده به ضامن منتقل می شود و دارنده چک حق مطالبه مستقیم از صادرکننده را از دست می دهد. البته این نوع ضمانت در چک کمتر شایع است و معمولاً نیاز به تصریح دارد.
2. ضمانت التزامی (ضم ذمه به ذمه): این نوع ضمانت که رایج تر است، به معنای اضافه شدن مسئولیت ضامن به مسئولیت مدیون اصلی است. در اینجا، مدیون اصلی بری الذمه نمی شود، بلکه ضامن در کنار متعهد اصلی (صادرکننده) قرار می گیرد و هر دو مسئول پرداخت وجه چک هستند. ضمانت التزامی خود به دو نوع تقسیم می شود:
   • ضمانت طولی: در این حالت، دارنده چک باید ابتدا برای مطالبه وجه به صادرکننده مراجعه کند و در صورت عدم پرداخت توسط او، می تواند به ضامن رجوع نماید. به عبارتی، مسئولیت ضامن در طول مسئولیت صادرکننده قرار می گیرد.
   • ضمانت عرضی: در ضمانت عرضی، دارنده چک می تواند در سررسید مقرر، به هر یک از صادرکننده یا ضامن (به انتخاب خود) برای مطالبه وجه مراجعه کند. در این نوع ضمانت، هیچ تقدم و تأخری بین مسئولیت صادرکننده و ضامن وجود ندارد و مسئولیت آن ها در عرض یکدیگر قرار می گیرد.

چگونه نوع ضمانت را تشخیص دهیم؟ تشخیص نوع ضمانت اغلب از روی متن قید شده در پشت چک یا برگه ضمانت نامه صورت می گیرد. اگر عباراتی مانند «اینجانب پرداخت وجه این چک را ضمانت می کنم» یا «به عنوان ضامن امضا شد» درج شده باشد، به احتمال زیاد با ضمانت التزامی مواجه هستیم. در صورتی که نوع ضمانت تصریح نشده باشد، رویه قضایی و دکترین حقوقی غالباً آن را ضمانت عرضی یا تضامنی تلقی می کنند.

مسئولیت تضامنی ضامن چیست و چه مزایایی برای دارنده چک دارد؟

یکی از مهم ترین ویژگی های مسئولیت ضامن چک، «مسئولیت تضامنی» است. بر اساس ماده ۲۴۹ قانون تجارت، ضامن و صادرکننده چک به طور تضامنی مسئول پرداخت وجه آن هستند. مسئولیت تضامنی به این معناست که دارنده چک پس از سررسید آن، می تواند به هر یک از صادرکننده چک یا ضامن (و یا حتی هر دو نفر به طور همزمان) برای مطالبه وجه مراجعه کند و هیچ اولویت خاصی بین آن ها وجود ندارد. این بدان معنی نیست که ابتدا باید از صادرکننده مطالبه شود و در صورت عدم پرداخت، سپس به ضامن مراجعه کرد. دارنده می تواند به طور مستقیم به ضامن رجوع کند.

مزایای مسئولیت تضامنی برای دارنده چک:

• افزایش قدرت وصول: دارنده چک یک گزینه اضافی برای وصول طلب خود دارد. در صورت عدم دسترسی به صادرکننده یا اعسار او، می تواند از ضامن مطالبه کند.
• انعطاف پذیری در پیگیری: دارنده می تواند بسته به شرایط و وضعیت مالی هر یک از صادرکننده یا ضامن، تصمیم بگیرد که کدام یک را برای اقامه دعوا انتخاب کند، یا حتی هر دو را به عنوان خوانده دعوا معرفی کند.
• کاهش ریسک: وجود ضامن، ریسک عدم وصول چک را برای دارنده به میزان قابل توجهی کاهش می دهد و به عنوان یک پشتوانه مالی عمل می کند.

شرایط لازم برای طرح شکایت از ضامن چک

برای اینکه دارنده چک بتواند از ضامن آن به طور قانونی شکایت کند و وجه چک را مطالبه نماید، باید شرایط و مراحل مقدماتی خاصی رعایت شود. عدم رعایت این شرایط می تواند منجر به رد دعوا یا طولانی شدن فرآیند رسیدگی گردد.

۱. رسیدن سررسید چک

شکایت از ضامن چک، تنها پس از فرارسیدن تاریخ سررسید مندرج بر روی چک امکان پذیر است. قبل از این تاریخ، چک هنوز حال نشده و مطالبه وجه آن از صادرکننده یا ضامن، وجاهت قانونی ندارد. بنابراین، اولین قدم و شرط اساسی، انتظار تا تاریخ مقرر بر روی چک است.

۲. مراجعه به بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت

پس از رسیدن سررسید چک و در صورت عدم پرداخت وجه آن توسط صادرکننده، دارنده چک باید به بانک محال علیه (بانکی که حساب صادرکننده در آن قرار دارد) مراجعه کند. هدف از این مراجعه، ارائه چک و درخواست پرداخت وجه آن است. اگر موجودی حساب صادرکننده برای تادیه وجه چک کافی نباشد، یا حساب خالی از وجه باشد، بانک گواهی عدم پرداخت (گواهی برگشت خوردن چک) را صادر خواهد کرد.

• مراحل دریافت گواهی: دارنده چک باید با ارائه اصل چک به بانک، درخواست خود را مبنی بر دریافت وجه آن اعلام کند. مسئول بانک پس از بررسی حساب و اطلاع از عدم موجودی کافی، گواهی عدم پرداخت را صادر و علت برگشت خوردن چک (مانند کسر موجودی، مسدودی حساب، عدم انطباق امضا و غیره) را در آن قید می کند.
• اهمیت درج اطلاعات دقیق در گواهی: این گواهی یک سند رسمی و حیاتی برای طرح دعوا است. لازم است که تمامی اطلاعات مربوط به چک، صادرکننده، دارنده و علت عدم پرداخت به دقت و وضوح در آن درج شده باشد. در چک های صیادی، اطلاعات برگشت چک به صورت خودکار در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ثبت می شود و به دارنده یک کد رهگیری ارائه می گردد.

۳. کافی نبودن یا خالی بودن حساب صادرکننده

بدیهی است که شرط صدور گواهی عدم پرداخت و در نتیجه امکان شکایت، عدم موجودی کافی یا خالی بودن حساب صادرکننده در بانک محال علیه در زمان مراجعه دارنده چک است. اگر حساب دارای موجودی باشد و بانک به هر دلیل دیگری از پرداخت وجه امتناع کند (مثلاً به دلیل عدم انطباق امضا یا دستور قضایی)، این موضوع باید در گواهی قید شود.

۴. لزوم مطالبه از صادرکننده در موارد خاص (مانند ضمانت طولی)

همانطور که قبلاً توضیح داده شد، در صورتی که نوع ضمانت ضامن، ضمانت التزامی طولی باشد، دارنده چک موظف است ابتدا بازپرداخت وجه چک را از صادرکننده مطالبه کند و تنها در صورت عدم موفقیت در وصول از صادرکننده، می تواند به ضامن رجوع نماید. اما در غالب موارد و بخصوص در ضمانت عرضی یا تضامنی (که بیشتر رایج است و در صورت عدم تصریح نوع ضمانت، فرض بر آن است)، مطالبه از صادرکننده شرط لازم برای شکایت از ضامن نیست و دارنده می تواند مستقیماً به ضامن رجوع کند.

رای وحدت رویه شماره ۵۹۷ مورخ ۱۳۷۴/۲/۱۲ هیات عمومی دیوان عالی کشور به صراحت بیان می دارد که مهلت یکساله مقرر در ماده ۲۸۶ قانون تجارت، که ناظر بر ظهرنویسان است، در خصوص ضامن چک اعمال نمی شود و دارنده چک فرصت بیشتری برای اقامه دعوا علیه ضامن دارد.

مدارک لازم برای طرح شکایت از ضامن چک

برای طرح یک شکایت حقوقی موفق علیه ضامن چک، تهیه و ارائه مدارک کامل و دقیق، از اهمیت بالایی برخوردار است. این مدارک، ادعای خواهان را اثبات و به مرجع قضایی کمک می کند تا با آگاهی کامل تصمیم گیری نماید.

ردیف	مدرک لازم	توضیح
۱	اصل و کپی چک بلامحل	مهمترین مدرک که نشان دهنده دین و تعهد است. اصل چک برای رؤیت و کپی آن برای پیوست به پرونده ضروری است.
۲	اصل و کپی گواهی عدم پرداخت بانک	سندی که رسمی بودن برگشت چک و علت آن را تأیید می کند. در چک های صیادی، این گواهی به همراه کد رهگیری ثبت در سامانه بانک مرکزی ارائه می شود.
۳	مدارک اثبات کننده رابطه ضمانت	در صورتی که رابطه ضمانت به وضوح بر روی چک قید نشده یا ابهام دارد، هرگونه توافق نامه، قرارداد یا سند دیگری که نشان دهنده تعهد ضامن باشد، لازم است.
۴	مدارک هویتی خواهان (دارنده چک)	اصل و کپی کارت ملی و شناسنامه خواهان برای احراز هویت و پیگیری پرونده.
۵	اطلاعات حساب کاربری سامانه ثنا	نام کاربری و رمز عبور سامانه ثنا برای دریافت ابلاغیه ها و پیگیری الکترونیکی پرونده. در صورت نداشتن حساب ثنا، باید قبل از ثبت دادخواست، نسبت به ایجاد آن اقدام شود.
۶	دادخواست تنظیم شده مطالبه وجه چک از ضامن	متن دادخواست باید به صورت دقیق و با رعایت اصول حقوقی تنظیم شده و خواسته (مطالبه وجه چک)، دلایل و مستندات به وضوح در آن قید شود. این دادخواست باید به صورت فایل ورد بر روی حافظه جانبی (مانند سی دی یا فلش) آماده شود.
۷	کارت بانکی جهت پرداخت هزینه ها	برای پرداخت هزینه های دادرسی و خدمات دفاتر الکترونیک قضایی در زمان ثبت دادخواست.

توضیح برای هر مدرک: هر یک از این مدارک نقش مهمی در اثبات دعوای شما دارند. به عنوان مثال، اصل چک و گواهی عدم پرداخت، ارکان اصلی اثبات وجود دین و عدم وصول آن هستند. مدارک هویتی و ثنا برای شناسایی خواهان و پیگیری قانونی، و دادخواست برای طرح رسمی دعوا در مرجع قضایی حیاتی می باشند. در صورت هرگونه ابهام در تهیه این مدارک، مشورت با وکیل متخصص توصیه می شود.

راهنمای گام به گام شکایت از ضامن چک

فرآیند شکایت از ضامن چک، مانند بسیاری از دعاوی حقوقی، شامل مراحل مشخصی است که رعایت ترتیب و دقت در هر یک از آن ها برای رسیدن به نتیجه مطلوب ضروری است.

گام اول: دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک و ثبت در سامانه چک های برگشتی

نخستین و مهمترین گام، مراجعه به بانک محال علیه در تاریخ سررسید چک (یا حداکثر ظرف ۱۵ یا ۴۵ روز پس از آن در مورد ظهرنویس، هرچند برای ضامن مهلت طولانی تر است) و درخواست پرداخت وجه چک است. در صورت عدم موجودی یا کسر موجودی، بانک اقدام به صدور گواهی عدم پرداخت (گواهی برگشتی) می کند. در سیستم چک های صیادی جدید، اطلاعات مربوط به برگشت چک به صورت خودکار در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ثبت شده و به دارنده چک یک کد رهگیری ارائه می شود. این گواهی و کد رهگیری، از مدارک اصلی و ضروری برای مراحل بعدی شکایت است.

گام دوم: تنظیم دقیق دادخواست مطالبه وجه چک از ضامن

مرحله تنظیم دادخواست، نیازمند دقت و شناخت اصول حقوقی است. دادخواست، سند رسمی شروع دعوا است که در آن خواسته شما (مطالبه وجه چک)، مشخصات طرفین (خواهان و خوانده/ضامن)، دلایل و مستندات قانونی به تفصیل بیان می شود. در این بخش باید به نکات زیر توجه داشت:

• اهمیت ذکر صحیح مشخصات: مشخصات کامل و دقیق خواهان (دارنده چک) و خوانده (ضامن) شامل نام، نام خانوادگی، شماره ملی، آدرس و شماره تماس باید به درستی درج شود.
• نکات کلیدی در متن دادخواست: خواسته اصلی، مطالبه اصل وجه چک است. علاوه بر آن، می توان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه (خسارت دیرکرد پرداخت وجه چک از تاریخ سررسید تا زمان پرداخت کامل) و خسارات دادرسی (شامل هزینه دادرسی، حق الوکاله وکیل و سایر هزینه ها) را نیز درخواست کرد. دلایل و مستندات باید شامل وجود چک، برگشتی آن و رابطه ضمانت باشد.
• امکان استفاده از نمونه دادخواست یا کمک از وکیل: اگر با نحوه تنظیم دادخواست آشنایی کافی ندارید، می توانید از نمونه دادخواست های استاندارد استفاده کنید یا حتماً از کمک و مشاوره یک وکیل یا مشاور حقوقی مجرب بهره مند شوید. تنظیم صحیح دادخواست، نقش مهمی در موفقیت پرونده دارد.

گام سوم: مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و ثبت دادخواست

پس از تنظیم دادخواست، باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنید. در این دفاتر، دادخواست تنظیم شده به صورت فایل ورد (که در گام دوم آماده کرده اید) به همراه سایر مدارک لازم (که در بخش قبل توضیح داده شد)، توسط کارشناس مربوطه اسکن و در سیستم قضایی کشور ثبت می شود. این دفاتر به عنوان واسطه بین مردم و مراجع قضایی عمل می کنند و تمامی فرآیندهای اولیه ثبت و ارجاع پرونده را انجام می دهند.

گام چهارم: پرداخت هزینه های دادرسی و سایر هزینه های مربوطه

در زمان ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، باید هزینه های مربوط به دادرسی و خدمات این دفاتر را پرداخت کنید. هزینه دادرسی بر اساس مبلغ خواسته (وجه چک) و مطابق تعرفه قوه قضاییه محاسبه می شود. این هزینه ها برای چک تا مبلغ ۲۰۰ میلیون ریال (۲۰ میلیون تومان)، ۲.۵ درصد و برای چک های بالای ۲۰۰ میلیون ریال، ۳.۵ درصد از مبلغ خواسته است. علاوه بر این، ممکن است هزینه های جانبی دیگری مانند هزینه کارشناسی (در صورت نیاز) یا حق الوکاله وکیل (در صورت استفاده از وکیل) نیز وجود داشته باشد.

گام پنجم: پیگیری ابلاغیه (سامانه ثنا) و حضور در مراجع قضایی

پس از ثبت دادخواست و ارجاع پرونده به مرجع صالح، ابلاغیه های مربوط به زمان و محل جلسه رسیدگی، از طریق سامانه ثنا به خواهان (دارنده چک) و خوانده (ضامن) ارسال می شود. پیگیری مستمر سامانه ثنا برای اطلاع از روند پرونده و دریافت به موقع ابلاغیه ها بسیار حیاتی است. عدم اطلاع از جلسات و عدم حضور به موقع می تواند به ضرر خواهان تمام شود. طرفین باید در تاریخ مقرر با در دست داشتن مدارک لازم و آمادگی دفاع از ادعاهای خود، در مرجع قضایی حاضر شوند.

گام ششم: مراحل رسیدگی در دادگاه یا شورای حل اختلاف و صدور حکم

پرونده در مرجع صالح (دادگاه عمومی حقوقی یا شورای حل اختلاف) مورد بررسی قرار می گیرد. قاضی به اظهارات طرفین گوش داده، مدارک و مستندات ارائه شده را بررسی می کند. در صورت نیاز، ممکن است دستور کارشناسی برای بررسی صحت امضا، تاریخ چک یا سایر جزئیات صادر شود. پس از اتمام رسیدگی، قاضی رأی مقتضی را صادر می کند. این رأی می تواند مبنی بر محکومیت ضامن به پرداخت وجه چک، خسارت تأخیر تأدیه و خسارات دادرسی باشد. پس از قطعیت رأی، مرحله اجرای حکم آغاز می شود که طی آن، دارنده چک می تواند از طریق واحد اجرای احکام، نسبت به وصول مطالبات خود اقدام کند.

مهلت ها و هزینه های قانونی شکایت از ضامن چک

یکی از دغدغه های اصلی دارندگان چک، آگاهی از مهلت های قانونی برای طرح شکایت و همچنین هزینه هایی است که باید برای پیگیری حقوقی متقبل شوند. شناخت دقیق این موارد، از اتلاف وقت و سرمایه جلوگیری می کند.

مهلت شکایت از ضامن چک

در خصوص مهلت شکایت از ضامن چک، تفاوت مهمی با مهلت شکایت از ظهرنویس وجود دارد که قبلاً به آن اشاره شد. مهلت ۱۵ و ۴۵ روزه مندرج در ماده ۳۱۵ قانون تجارت، صرفاً ناظر به مسئولیت ظهرنویس است و عدم رعایت آن، حق رجوع دارنده به ظهرنویس را ساقط می کند. اما این مهلت ها شامل ضامن نمی شود.

برای شکایت از ضامن چک، معمولاً مهلت خاص و کوتاه مدتی در قانون تجارت ذکر نشده است. بر اساس رای وحدت رویه شماره ۵۹۷ مورخ ۱۳۷۴/۲/۱۲ هیات عمومی دیوان عالی کشور، مسئولیت ضامن در چک تابع مقررات مربوط به برات نبوده و مهلت های مقرر در ماده ۲۸۶ قانون تجارت (یک سال) که برای ظهرنویسان برات و چک در نظر گرفته شده، شامل ضامن نمی شود. این بدان معناست که دارنده چک می تواند تا زمانی که دعوای اصلی (مطالبه وجه چک از صادرکننده) قابل طرح است، یعنی معمولاً تا ۱۰ سال از تاریخ سررسید چک، از ضامن آن نیز شکایت حقوقی کند. البته توصیه اکید این است که دارنده چک بدون فوت وقت و در اولین فرصت پس از برگشت خوردن چک، اقدامات قانونی را برای شکایت از ضامن آغاز کند تا از بروز مشکلات احتمالی، مفقود شدن مدارک، یا اعسار ضامن جلوگیری شود.

در مورد چک های صیادی جدید نیز، اگرچه سازوکارهای اجرایی آن تسهیل شده است، اما اصول کلی مسئولیت ضامن و مهلت های مربوط به آن همچنان مطابق رویه قضایی و قانون تجارت سابق است که از مهلت های طولانی تر برای اقامه دعوای حقوقی علیه ضامن حمایت می کند.

هزینه های دادرسی و جانبی

پیگیری حقوقی شکایت از ضامن چک مستلزم پرداخت هزینه هایی است که شامل هزینه های اصلی و جانبی می شود:

1. هزینه دادرسی: این هزینه اصلی ترین بخش از هزینه های شکایت است که بر اساس مبلغ خواسته (وجه چک) و مطابق تعرفه مصوب قوه قضاییه محاسبه می شود.
   • برای دعاوی مالی تا سقف ۲۰۰ میلیون ریال (۲۰ میلیون تومان)، هزینه دادرسی ۲.۵ درصد از مبلغ خواسته است.
   • برای دعاوی مالی با مبلغ بالای ۲۰۰ میلیون ریال، هزینه دادرسی ۳.۵ درصد از مبلغ خواسته است.

   این هزینه باید در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی هنگام ثبت دادخواست پرداخت شود.

2. هزینه دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: علاوه بر هزینه دادرسی، مبلغی نیز بابت خدمات ارائه شده توسط این دفاتر برای ثبت و ارسال دادخواست اخذ می گردد. این مبلغ معمولاً ثابت و سالانه توسط قوه قضاییه اعلام می شود.
3. هزینه وکیل: در صورت استفاده از وکیل، حق الوکاله وکیل نیز به هزینه ها اضافه می شود. این مبلغ بسته به توافق طرفین (موکل و وکیل) و پیچیدگی پرونده متغیر است.
4. سایر هزینه های احتمالی:
   • هزینه کارشناسی: در برخی پرونده ها، برای بررسی امضا، خطوط چک یا سایر مسائل فنی، نیاز به ارجاع امر به کارشناس رسمی دادگستری است که هزینه آن توسط خواهان پرداخت می شود.
   • هزینه استعلامات: در صورت نیاز به استعلام از مراجع مختلف (مانند اداره ثبت احوال یا اداره ثبت اسناد) هزینه های مربوط به آن نیز دریافت می گردد.

لازم به ذکر است که در صورت پیروزی در دعوا، خواهان می تواند تمامی خسارات دادرسی (شامل هزینه دادرسی و سایر هزینه های اثبات شده) را از خوانده (ضامن) مطالبه کند و این هزینه ها به مبلغ محکوم به اضافه خواهد شد.

مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای شکایت از ضامن چک

انتخاب مرجع قضایی صحیح برای طرح شکایت، یکی از مراحل کلیدی و تعیین کننده است. صلاحیت مراجع قضایی بر اساس مبلغ خواسته و همچنین محل اقامت طرفین یا محل وقوع حادثه تعیین می شود.

صلاحیت شورای حل اختلاف و دادگاه عمومی حقوقی

مراجع قضایی صالح برای رسیدگی به دعاوی مطالبه وجه چک از ضامن، شامل شورای حل اختلاف و دادگاه عمومی حقوقی هستند که صلاحیت آن ها بر اساس نصاب مالی تعیین می گردد:

• شورای حل اختلاف: در صورتی که مبلغ مندرج بر روی چک و خواسته اصلی شما (بدون احتساب خسارات) تا سقف ۱ میلیارد ریال (۱۰۰ میلیون تومان) باشد، مرجع صالح برای رسیدگی به شکایت شما، شورای حل اختلاف خواهد بود. این شوراها به منظور تسریع در رسیدگی به دعاوی با مبالغ کمتر و ایجاد صلح و سازش تأسیس شده اند.
• دادگاه عمومی حقوقی: اگر مبلغ مندرج بر روی چک و خواسته اصلی شما بیش از ۱ میلیارد ریال (۱۰۰ میلیون تومان) باشد، مرجع صالح برای رسیدگی، دادگاه عمومی حقوقی است. این دادگاه ها صلاحیت عام در رسیدگی به تمامی دعاوی حقوقی را دارند که در صلاحیت مراجع خاص دیگری نباشند.

صلاحیت محلی و انتخاب مرجع

علاوه بر صلاحیت ذاتی (بر اساس نوع دعوا و مبلغ خواسته)، صلاحیت محلی نیز در انتخاب مرجع قضایی اهمیت دارد. بر اساس قوانین آیین دادرسی مدنی، خواهان می تواند دعوای خود را در یکی از مراجع زیر مطرح کند:

• محل اقامت خوانده (ضامن): اصلی ترین قاعده، طرح دعوا در محل اقامت دائمی خوانده (ضامن) است.
• محل صدور چک: دادگاهی که چک در حوزه قضایی آن صادر شده است، نیز صالح به رسیدگی است.
• محل برگشت خوردن چک: دادگاهی که بانکی که چک در آن برگشت خورده و گواهی عدم پرداخت صادر کرده، در حوزه قضایی آن واقع شده است، نیز صلاحیت رسیدگی دارد.

مثال: فرض کنید یک چک در تهران صادر شده، ضامن آن مقیم اصفهان است و چک در بانکی در شیراز برگشت خورده است. دارنده چک می تواند به انتخاب خود، شکایت را در دادگاه یا شورای حل اختلاف (بسته به مبلغ) یکی از شهرهای تهران، اصفهان یا شیراز مطرح کند. این انعطاف پذیری به دارنده چک کمک می کند تا راحت ترین و در دسترس ترین مرجع را برای پیگیری دعوای خود انتخاب کند.

آیا شکایت کیفری از ضامن چک امکان پذیر است؟

یکی از سوالات رایج در مورد چک های برگشتی، امکان شکایت کیفری از ضامن است. درک تفاوت بین دعاوی حقوقی و کیفری در این زمینه بسیار حیاتی است.

توضیح صریح: خیر، امکان شکایت کیفری علیه ضامن چک وجود ندارد. مسئولیت ضامن چک، یک مسئولیت مدنی و حقوقی است. این مسئولیت ناشی از تعهد وی به پرداخت وجه چک در صورت عدم پرداخت توسط صادرکننده است و ماهیت آن کیفری (مجرمانه) نیست. به عبارت دیگر، ضامن به دلیل عدم پرداخت وجه چک، مرتکب جرمی نشده است که بتوان علیه او اقدام کیفری انجام داد و درخواست مجازات (مانند حبس) کرد.

امکان شکایت کیفری علیه صادرکننده چک بلامحل: برخلاف ضامن، در صورتی که شرایط قانونی خاصی فراهم باشد (مانند عدم گذشت مهلت های ۶ ماهه برای ارائه چک به بانک و ۶ ماهه برای شکایت از تاریخ گواهی عدم پرداخت و عدم صدور چک بابت تضمین یا مشروط)، دارنده چک می تواند علیه صادرکننده چک بلامحل شکایت کیفری مطرح کند. مجازات صادرکننده چک بلامحل شامل حبس، ممنوعیت از افتتاح حساب بانکی و صدور چک و سایر محرومیت ها می شود.

تفاوت های کلیدی دعاوی کیفری و حقوقی در مورد چک:

• ماهیت: دعوای حقوقی مربوط به مطالبه وجه و جبران خسارت مالی است، در حالی که دعوای کیفری مربوط به مجازات مرتکب جرم است.
• زمان: مهلت های شکایت کیفری از صادرکننده چک بسیار محدود است (۶ ماه از تاریخ صدور و ۶ ماه از تاریخ برگشت)، اما برای دعوای حقوقی علیه ضامن یا صادرکننده، مهلت طولانی تری وجود دارد (معمولاً ۱۰ سال).
• نتیجه: نتیجه دعوای حقوقی، محکومیت به پرداخت وجه چک، خسارت تأخیر تأدیه و خسارات دادرسی است. نتیجه دعوای کیفری، مجازات (مانند حبس یا جزای نقدی) برای صادرکننده چک بلامحل است.
• مراجع رسیدگی: دعوای حقوقی در دادگاه های عمومی حقوقی یا شوراهای حل اختلاف رسیدگی می شود، در حالی که دعوای کیفری در دادسرا و دادگاه های کیفری مطرح می گردد.

بنابراین، دارنده چک بلامحل باید به این نکته مهم توجه داشته باشد که در مورد ضامن، تنها راهکار قانونی، طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه است و هرگونه تلاش برای شکایت کیفری از ضامن، بی نتیجه خواهد بود و توسط مراجع قضایی رد می شود.

حق رجوع ضامن: چگونه ضامن می تواند از صادرکننده چک شکایت کند؟

یکی از اصول مهم در نظام ضمانت، حق رجوع ضامن به مدیون اصلی (صادرکننده) پس از پرداخت دین است. این حق به ضامن امکان می دهد تا پس از ایفای تعهد خود و پرداخت وجه چک به دارنده، آنچه را که پرداخته است، از صادرکننده اصلی مطالبه کند.

مواقعی که ضامن وجه چک را پرداخت کرده است

حق رجوع ضامن زمانی مطرح می شود که ضامن (خواسته یا ناخواسته، قبل از اقامه دعوا یا پس از محکومیت در دادگاه) وجه چک را به دارنده آن پرداخت کرده باشد. در این حالت، ضامن دیگر به عنوان یک بدهکار محسوب نمی شود، بلکه به عنوان یک طلبکار جدید نسبت به صادرکننده چک شناخته می شود و می تواند آنچه را که به جای صادرکننده پرداخته است، از او مطالبه کند. این حق، بر اساس ماده ۷۰۹ قانون مدنی و همچنین اصول کلی حقوقی، به ضامن داده می شود تا از تضرر او جلوگیری شود.

چگونگی اقامه دعوا (مطالبه وجه یا رجوع)

ضامن می تواند پس از پرداخت وجه چک، با اقامه دعوای حقوقی علیه صادرکننده، آنچه را که پرداخته است به همراه خسارات قانونی از او مطالبه کند. این دعوا از نوع مطالبه وجه است و ضامن در جایگاه دارنده چک قرار می گیرد. به عبارت دیگر، ضامن می تواند با همان مستندات و ادله ای که دارنده اصلی چک از صادرکننده مطالبه می کرد، اکنون خود از صادرکننده مطالبه کند.

مدارک لازم و مراحل شکایت ضامن از صادرکننده:

1. اصل چک و گواهی عدم پرداخت: ضامن باید اصل چک برگشت خورده و گواهی عدم پرداخت آن را در اختیار داشته باشد.
2. رسید یا سند پرداخت وجه: مهمترین مدرک، اثبات پرداخت وجه چک توسط ضامن به دارنده اصلی است. این می تواند شامل رسید بانکی، شهادت شهود، یا اقرارنامه باشد.
3. مدارک هویتی ضامن: کارت ملی و شناسنامه ضامن.
4. دادخواست مطالبه وجه: ضامن باید یک دادخواست حقوقی با خواسته مطالبه وجه پرداختی به علاوه خسارت تأخیر تأدیه و خسارات دادرسی، علیه صادرکننده تنظیم کند.
5. ثبت دادخواست: دادخواست باید در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به مرجع صالح ارسال شود.
6. پیگیری قضایی: همانند مراحل شکایت دارنده از ضامن، ضامن نیز باید ابلاغیه ها را پیگیری و در جلسات دادگاه حاضر شود.

آیا ضامن می تواند شکایت کیفری کند؟

خیر، ضامن نمی تواند علیه صادرکننده چک، شکایت کیفری مطرح کند. حق شکایت کیفری از صادرکننده چک بلامحل، منحصراً متعلق به دارنده اولیه ای است که چک را مستقیماً دریافت کرده و متحمل ضرر شده است. زمانی که ضامن وجه چک را پرداخت می کند، او دیگر دارنده اولیه به معنای مدنظر قانونگذار در قانون صدور چک نیست و تنها حق مطالبه حقوقی وجه پرداختی را از صادرکننده پیدا می کند. بنابراین، دعوای ضامن علیه صادرکننده نیز صرفاً ماهیت حقوقی خواهد داشت.

این حق رجوع ضامن، به او اطمینان می دهد که حتی در صورت پرداخت وجه چک، راهی برای بازپس گیری طلب خود از مدیون اصلی دارد و این امر به نوعی تعادل حقوقی بین طرفین را برقرار می کند.

نکات حقوقی مهم در مورد چک صیادی و ضمانت آن

با اجرای قانون جدید صدور چک (مصوب سال ۱۳۹۷) و معرفی چک های صیادی، تغییرات عمده ای در نحوه صدور، انتقال و پیگیری چک های برگشتی ایجاد شده است. با این حال، اصول کلی مربوط به ضمانت و مسئولیت ضامن، در ماهیت خود ثابت مانده اند، اما سازوکارهای اجرایی و ثبت اطلاعات، دستخوش تغییر شده اند.

ویژگی های اصلی چک صیادی و تاثیر بر ضمانت

• ثبت در سامانه صیاد: تمامی فرآیندهای مربوط به صدور، انتقال و برگشت چک های صیادی، از طریق سامانه یکپارچه صیاد در بانک مرکزی ثبت و نظارت می شود. این امر شفافیت را افزایش داده و امکان جعل و تقلب را کاهش می دهد.
• تغییرات در انتقال: ظهرنویسی چک های صیادی صرفاً از طریق سامانه صیاد امکان پذیر است و ظهرنویسی فیزیکی اعتبار سابق را ندارد. با این حال، ماهیت ضمانت می تواند هم از طریق سامانه و هم به صورت فیزیکی (با ذکر صریح عبارت ضمانت) انجام شود، اگرچه توصیه اکید برای جلوگیری از ابهامات، ثبت رسمی ضمانت در سامانه در صورت امکان یا در برگه جداگانه است.
• مسئولیت ضامن: ماهیت مسئولیت تضامنی ضامن در چک صیادی نیز همچنان پابرجاست. یعنی دارنده چک می تواند هم به صادرکننده و هم به ضامن رجوع کند. رای وحدت رویه ۵۹۷ دیوان عالی کشور که مهلت های ۱۵ و ۴۵ روزه را شامل ضامن نمی داند، همچنان معتبر است و در مورد چک های صیادی نیز اعمال می شود.
• سهولت در پیگیری اجرایی: یکی از مزایای چک های صیادی، سهولت در صدور اجراییه است. پس از برگشت خوردن چک صیادی، دارنده می تواند مستقیماً از طریق دادگاه، تقاضای صدور اجراییه کند بدون نیاز به دادرسی طولانی. این تسهیل، هم برای مطالبه از صادرکننده و هم از ضامن می تواند کاربرد داشته باشد، به شرطی که دعوای مطالبه علیه ضامن به طور صحیح مطرح شده باشد.

تفاوت های کلیدی در شکایت از ضامن چک صیادی و چک های قدیمی

عمده تفاوت در فرآیند اجرایی و نه اصول ماهوی ضمانت است:

• مدارک برگشتی: در چک صیادی، گواهی عدم پرداخت دارای کد رهگیری از سامانه صیاد است که اعتبار بیشتری به آن می بخشد.
• سرعت پیگیری: به دلیل ثبت اطلاعات در سامانه صیاد، شناسایی صادرکننده و ضامن (در صورت ثبت ضمانت در سامانه) و پیگیری های بعدی سریع تر و با خطای کمتری انجام می شود.
• رویه قضایی: با توجه به بروز بودن قانون چک در مورد چک های صیادی، رویه های قضایی نیز به سمت تسریع و تسهیل در وصول مطالبات حرکت کرده اند که این امر می تواند در فرآیند شکایت از ضامن نیز مؤثر باشد.

به طور خلاصه، در حالی که چک های صیادی فرآیند اجرایی را بهبود بخشیده اند، اساس حقوقی مسئولیت ضامن و تفاوت آن با ظهرنویس همچنان بر پایه قوانین تجارت قبلی و آرای وحدت رویه دیوان عالی کشور استوار است. بنابراین، دارندگان چک باید هم با الزامات سامانه صیاد آشنا باشند و هم اصول حقوقی ضمانت را به دقت رعایت کنند.

نمونه دادخواست مطالبه وجه چک از ضامن

تنظیم صحیح دادخواست، اساسی ترین گام در فرآیند شکایت حقوقی است. در ادامه یک نمونه دادخواست استاندارد برای مطالبه وجه چک از ضامن ارائه می شود. توجه داشته باشید که این نمونه صرفاً یک الگو است و باید بر اساس مشخصات و شرایط خاص پرونده شما تکمیل گردد.

نمونه دادخواست مطالبه وجه چک از ضامن

بسمه تعالی

مجتمع قضایی: ______________________ (نام مجتمع قضایی مربوطه)

شعبه: ______________________ (در صورت اطلاع)

مشخصات خواهان:

1. نام: [نام کامل خواهان]
2. نام خانوادگی: [نام خانوادگی کامل خواهان]
3. نام پدر: [نام پدر خواهان]
4. شماره ملی: [شماره ملی خواهان]
5. آدرس کامل: [شهر، خیابان، کوچه، پلاک، واحد، کد پستی]
6. شماره تماس: [شماره تلفن همراه]

مشخصات خوانده:

1. نام: [نام کامل ضامن]
2. نام خانوادگی: [نام خانوادگی کامل ضامن]
3. نام پدر: [نام پدر ضامن]
4. شماره ملی: [شماره ملی ضامن]
5. آدرس کامل: [شهر، خیابان، کوچه، پلاک، واحد، کد پستی]
6. شماره تماس: [شماره تلفن همراه]

وکیل یا نماینده قانونی (در صورت وجود):

نام و نام خانوادگی: [نام کامل وکیل] شماره پروانه: [شماره پروانه وکیل] آدرس: [آدرس دفتر وکیل]

خواسته:

۱. صدور حکم بر محکومیت خوانده به پرداخت وجه یک فقره چک به شماره [شماره چک] مورخ [تاریخ سررسید چک] به مبلغ [مبلغ چک به ریال و حروف] ریال، موضوع حساب جاری [شماره حساب] نزد بانک [نام بانک] شعبه [نام شعبه بانک].

۲. محکومیت خوانده به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ سررسید چک لغایت یوم الادا (روز پرداخت کامل دین) بر اساس شاخص بانک مرکزی.

۳. محکومیت خوانده به پرداخت کلیه خسارات دادرسی اعم از هزینه دادرسی، حق الوکاله وکیل (در صورت استفاده) و سایر هزینه های قانونی.

دلایل و مستندات:

1. اصل و کپی مصدق یک فقره چک به شماره [شماره چک] مورخ [تاریخ سررسید چک] به مبلغ [مبلغ چک].
2. گواهی عدم پرداخت شماره [شماره گواهی عدم پرداخت] صادره از بانک [نام بانک] شعبه [نام شعبه بانک] مورخ [تاریخ گواهی عدم پرداخت].
3. اصل و کپی مصدق مدارک هویتی خواهان (کارت ملی و شناسنامه).
4. تصویر [ذکر سند ضمانت در صورت وجود، مانند قرارداد یا امضای ضامن بر روی چک و قید عبارت ضمانت].
5. استعلام از سامانه ثنا.
6. [سایر دلایل و مستندات در صورت لزوم].

شرح خواسته:

ریاست محترم / اعضای محترم [مرجع صالح: دادگاه عمومی حقوقی یا شورای حل اختلاف] [نام شهر]

با سلام و احترام،

احتراماً به استحضار می رساند: اینجانب [نام خواهان]، دارنده یک فقره چک به شماره [شماره چک] به مبلغ [مبلغ چک] ریال می باشم که در تاریخ [تاریخ سررسید چک] از حساب جاری شماره [شماره حساب] نزد بانک [نام بانک] شعبه [نام شعبه بانک] به عهده [نام صادرکننده چک] صادر شده است. خوانده محترم، جناب آقای/خانم [نام ضامن]، به موجب [ذکر چگونگی ضمانت، مثلاً: امضای ذیل چک و قید عنوان ضامن / قرارداد ضمانت مورخ…]، پرداخت وجه این چک را به طور تضامنی ضمانت نموده اند.

متأسفانه در تاریخ سررسید مقرر، پس از مراجعه اینجانب به بانک محال علیه، به دلیل [ذکر علت برگشت، مثلاً: کسر موجودی / مسدود بودن حساب]، وجه چک پرداخت نگردید و گواهی عدم پرداخت به شماره [شماره گواهی عدم پرداخت] از سوی بانک صادر گردید. با توجه به مسئولیت تضامنی خوانده محترم به عنوان ضامن چک مذکور و عدم پرداخت وجه آن علی رغم مراجعات مکرر، اینجانب تقاضای رسیدگی و صدور حکم بر محکومیت خوانده محترم به پرداخت اصل وجه چک، خسارت تأخیر تأدیه از تاریخ سررسید لغایت یوم الادا و کلیه خسارات دادرسی را از محضر آن مرجع محترم دارم.

با تشکر و احترام

امضاء خواهان: ______________________

تاریخ: ______________________

راهنمای تکمیل:

• مشخصات طرفین: تمامی اطلاعات خواهان و خوانده (ضامن) باید به دقت و بر اساس مدارک شناسایی تکمیل شود.
• خواسته: مبلغ چک و جزئیات مربوط به خسارت تأخیر تأدیه و خسارات دادرسی به وضوح قید شود.
• دلایل و مستندات: هر مدرکی که به اثبات دعوای شما کمک می کند، باید لیست و در صورت لزوم، تصویر مصدق آن پیوست شود.
• شرح خواسته: به صورت مختصر و روشن، واقعه و مبنای قانونی دعوا (مسئولیت تضامنی ضامن) توضیح داده شود.

نتیجه گیری

پیگیری حقوقی شکایت از ضامن چک، فرآیندی پیچیده اما قابل حصول است که نیازمند آگاهی دقیق از قوانین و مراحل مربوطه است. این مقاله سعی کرد تا با ارائه یک راهنمای جامع، ابعاد مختلف این موضوع را از تعریف پایه ضامن و انواع ضمانت گرفته تا جزئیات عملیاتی طرح دعوا، مهلت ها، هزینه ها و مراجع صالح، تشریح کند. فهم دقیق تفاوت بین ضامن و ظهرنویس، شناخت مسئولیت تضامنی ضامن و اطلاع از رأی وحدت رویه دیوان عالی کشور، از نکات کلیدی است که دارنده چک باید به آن توجه کند.

همچنین، مشخص شد که امکان شکایت کیفری از ضامن چک وجود ندارد و تنها می توان از طریق دعوای حقوقی اقدام به مطالبه وجه کرد. حق رجوع ضامن به صادرکننده چک پس از پرداخت دین نیز از جمله حقوقی است که برای حفظ تعادل در روابط حقوقی پیش بینی شده است. در نهایت، با ظهور چک های صیادی، اگرچه سازوکارهای اجرایی تسهیل و شفاف تر شده اند، اما اصول ماهوی ضمانت و مسئولیت ضامن همچنان بر مبنای قوانین تجارت سابق استوار است.

برای دارندگان چک های بلامحل، اقدام به موقع پس از برگشت خوردن چک، جمع آوری دقیق مدارک، تنظیم صحیح دادخواست و پیگیری مستمر پرونده در مراجع قضایی، از اهمیت بالایی برخوردار است. در پرونده هایی که پیچیدگی های خاصی دارند یا مبالغ آن ها بالاست، مشورت و بهره مندی از خدمات وکلای متخصص در امور اسناد تجاری، می تواند به حصول نتیجه مطلوب و حفظ حقوق دارنده چک کمک شایانی کند. آگاهی، دقت و پیگیری، سه رکن اصلی در موفقیت این گونه دعاوی حقوقی هستند.