جدیدترین بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۲
جدیدترین بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۲ به خودی خود صادر نشده است؛ مرخصی زندانیان بر پایه ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و دستورالعمل های تکمیلی آن، به همراه بخشنامه های مناسبتی رئیس قوه قضائیه، تنظیم و اعطا می گردد. این چارچوب قانونی، راهنمای اصلی خانواده ها و مراجع ذی صلاح است.
اعطای مرخصی به زندانیان یکی از مهمترین ابزارهای قانونی در فرایند اصلاح، بازپروری و کاهش آسیب های اجتماعی ناشی از حبس است. این تسهیلات نه تنها به محکومان امکان می دهد تا ارتباط خود را با خانواده و جامعه حفظ کنند، بلکه فرصتی برای جلب رضایت شاکیان و تسریع در روند پرداخت بدهی ها فراهم می آورد. آگاهی دقیق از قوانین و مقررات مربوط به مرخصی، برای خانواده های زندانیان، وکلای دادگستری و حتی خود محکومان، از اهمیت بالایی برخوردار است. هدف از این مقاله، ارائه یک راهنمای جامع و به روز در خصوص ضوابط حاکم بر مرخصی زندانیان در سال ۱۴۰۲، با تمرکز بر شفاف سازی وضعیت بخشنامه های مربوطه و تشریح ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری به عنوان رکن اصلی این قوانین است.
بخشنامه مرخصی زندانیان چیست و جایگاه قانونی آن
مفهوم بخشنامه در نظام حقوقی ایران به دستورالعملی اداری اطلاق می شود که توسط مقامات اجرایی و قضایی (مانند رئیس قوه قضائیه یا وزیران) برای تبیین شیوه اجرای قوانین، مقررات، یا تنظیم امور داخلی سازمان های تحت امر خود صادر می گردد. بخشنامه ها، برخلاف قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی یا آیین نامه های تصویب شده توسط هیئت وزیران، دارای جایگاه قانونی مستقلی نیستند و نمی توانند مغایر با قوانین بالادستی باشند. وظیفه اصلی آن ها، ایجاد وحدت رویه، تسهیل اجرا و تشریح جزئیات مربوط به یک قانون یا آیین نامه موجود است.
در زمینه مرخصی زندانیان، بخشنامه های صادر شده معمولاً در راستای ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و سایر مقررات مرتبط قرار دارند. این بخشنامه ها بیشتر جنبه دستورالعملی برای مراجع قضایی (مانند دادستان ها و قاضی ناظر زندان) و سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور دارند تا نحوه اعمال ماده قانونی مذکور را در شرایط خاص یا برای گروهی از زندانیان تشریح و تبیین کنند. بنابراین، بخشنامه مرخصی زندانیان به تنهایی یک قانون مستقل وضع نمی کند، بلکه مکملی برای اجرای صحیح و یکنواخت قوانین موجود در حوزه اعطای مرخصی است.
وضعیت جدیدترین بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۲
پیرامون پرسش مکرر در خصوص صدور یک بخشنامه خاص مرخصی زندانیان در سال ۱۴۰۲، لازم به توضیح است که تاکنون بخشنامه مستقل و جامعی با این عنوان دقیق و مشخص به صورت عمومی ابلاغ نشده است. آنچه در عمل ملاک اعطای مرخصی به زندانیان قرار می گیرد، همچنان ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ با اصلاحات و الحاقات بعدی است. این ماده، چارچوب اصلی و کلی مرخصی ها را تعیین کرده و دستورالعمل های تکمیلی و آیین نامه های اجرایی که پیش از این مصوب شده اند (مانند دستورالعمل ساماندهی و کاهش جمعیت کیفری زندان ها) نیز جزو ضوابط ملاک عمل محسوب می شوند.
سال ۱۴۰۲ نیز از این قاعده مستثنی نبوده و تصمیم گیری ها بر پایه همین قوانین و آیین نامه ها انجام شده است. بخشنامه هایی که گاهی با عنوان بخشنامه مرخصی نوروزی یا بخشنامه مرخصی مناسبتی از سوی رئیس قوه قضائیه صادر می شوند، در واقع جنبه تکراری و تمدیدی داشته و بر اساس اختیارات تبصره ۵ ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری اعطا می گردند. این بخشنامه ها، بیشتر تسهیل کننده ای برای اعطای مرخصی در ایام خاص و برای تعداد مشخصی از زندانیان واجد شرایط هستند و جایگزین یا لغوکننده ماده ۵۲۰ نمی باشند. لذا، خانواده ها و افراد مرتبط باید توجه داشته باشند که مرجع اصلی برای اطلاع از شرایط مرخصی، همان متن ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و دستورالعمل های اجرایی مربوطه است.
ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری: اصول کلی مرخصی زندانیان
ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری یکی از مهمترین مواد قانونی است که به تفصیل شرایط و ضوابط اعطای مرخصی به محکومان را تشریح می کند. این ماده و تبصره های آن، مبنای اصلی تصمیم گیری قضات و مسئولان زندان ها در خصوص مرخصی زندانیان هستند. متن کامل این ماده به شرح زیر است:
«محکومان می توانند در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان و مشارکت در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم پس از سپردن تامین مناسب، ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شوند. در موارد بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر و یا ازدواج فرزندان، زندانی می تواند به تشخیص دادستان حداکثر تا پنج روز از مرخصی استفاده نماید.
تعیین مقررات موضوع این ماده و امتیاز هر یک از برنامه های اصلاحی و تربیتی، چگونگی انطباق وضعیت زندانیان با شرایط تعیین شده و نحوه اعطای مرخصی به آنان به موجب آیین نامه ای خواهد بود که ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این قانون توسط سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور تهیه و به تصویب رییس قوه قضاییه می رسد.»
تشریح تبصره های ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری
تبصره های ماده ۵۲۰، جزئیات بیشتری را در مورد شرایط و استثنائات مرخصی ارائه می دهند که هر یک دارای اهمیت قانونی خاص خود هستند:
-
تبصره ۱: اعزام تحت مراقبت (در صورت عدم توانایی تأمین)
این تبصره بیان می کند که در مواردی که زندانی قادر به تأمین وثیقه یا کفالت مناسب برای مرخصی های اضطراری (مانند بیماری حاد یا فوت بستگان) نیست، می تواند تحت مراقبت مأموران، یک روز در ماه و به مدت ده ساعت از مرخصی استفاده کند. این تبصره فرصتی برای زندانیانی است که از تمکن مالی کافی برای سپردن تأمین برخوردار نیستند، اما نیاز مبرمی به خروج از زندان دارند.
-
تبصره ۲: مرخصی متهمان بازداشت شده
بر اساس این تبصره، اعزام متهمانی که هنوز محکومیت قطعی پیدا نکرده اند و در بازداشت موقت به سر می برند، به مرخصی تنها به مدت و به شرح مقرر در تبصره ۱ (یک روز در ماه به مدت ده ساعت و تحت مراقبت) و با نظر مرجع قضایی صادرکننده قرار بازداشت، مجاز است. این مقررات سخت گیرانه تر از محکومان است، زیرا هنوز وضعیت نهایی قضایی متهم مشخص نشده است.
-
تبصره ۳: مرخصی برای جلب رضایت شاکی و تمدید آن
در مواردی که زندانی دارای شاکی خصوصی است و دادستان یا قاضی اجرای احکام تشخیص دهد که اعطای مرخصی می تواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، محکوم می تواند علاوه بر مرخصی های عادی، یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت هفت روز از مرخصی استفاده کند. اگر زندانی در این مدت موفق به پرداخت بخشی از خسارت یا جلب رضایت شاکی شود، این مرخصی فقط برای یک بار دیگر و به مدت هفت روز دیگر تمدید خواهد شد. این تبصره با هدف تسهیل صلح و سازش و کاهش پرونده های مفتوح تدوین شده است.
-
تبصره ۴: مرخصی برای محکومان غیرمشمول تعلیق
محکومانی که به موجب قانون مشمول مقررات تعلیق اجرای مجازات نمی شوند (مانند برخی جرایم خاص) پس از تحمل یک سوم از میزان مجازات، با رعایت شرایط کلی ماده (مانند حسن رفتار) و به تشخیص دادستان، می توانند در هر چهار ماه، حداکثر پنج روز از مرخصی برخوردار شوند. این تبصره برای گروهی از زندانیان است که امکان بهره مندی از تخفیفات دیگر را ندارند.
-
تبصره ۵: اختیار رئیس قوه قضائیه در اعطای مرخصی مناسبتی
این تبصره به رئیس قوه قضائیه اجازه می دهد تا به مناسبت های ملی و مذهبی، علاوه بر سقف های تعیین شده در قانون، حداکثر دو بار در سال به زندانیان واجد شرایط، مرخصی اعطا کند. این مرخصی ها معمولاً در اعیاد بزرگ مانند عید نوروز یا عید فطر صادر می شوند و جنبه عمومی و فراگیرتری دارند.
-
تبصره ۶: استثنائات شرعی
در مواردی که شخص به موجب مقررات شرعی باید به طور دائم در زندان باشد (مانند برخی محکومان به اعدام که حکم آن ها قطعی شده اما در انتظار اجرا هستند یا محکومان به قصاص)، از شمول مقررات این ماده و تبصره های آن خارج است. این تبصره محدودیتی را بر اساس ملاحظات شرعی و ماهیت برخی جرایم وضع می کند.
انواع و مدت مرخصی زندانیان بر اساس شرایط مختلف
همانطور که ماده 520 و تبصره های آن نشان می دهند، مرخصی زندانیان دارای انواع مختلفی است که هر یک شرایط و مدت زمان خاص خود را دارند. این تنوع در مرخصی ها، با هدف پوشش دادن به نیازهای گوناگون زندانیان و خانواده هایشان، و همچنین کمک به فرایند بازپروری طراحی شده است.
مرخصی عادی (ماهانه)
این نوع مرخصی برای محکومانی است که ضوابط و مقررات زندان را رعایت کرده، در برنامه های اصلاحی و تربیتی مشارکت فعال داشته و امتیازات لازم را کسب کرده اند. در صورت سپردن تأمین مناسب (وثیقه یا کفالت)، این افراد می توانند ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی بهره مند شوند. این مرخصی برای ایجاد فرصتی جهت حفظ ارتباط با خانواده و انجام امور شخصی است.
مرخصی اضطراری/ویژه
در شرایط خاص و اضطراری، زندانیان می توانند از مرخصی ویژه استفاده کنند. این موارد شامل بیماری حاد خود زندانی، فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر، و یا ازدواج فرزندان است. تشخیص و اعطای این مرخصی بر عهده دادستان بوده و حداکثر تا پنج روز است. هدف از این مرخصی، رسیدگی به امور فوری و انسانی است.
مرخصی مناسبتی (رئیس قوه قضائیه)
بر اساس تبصره ۵ ماده ۵۲۰، رئیس قوه قضائیه می تواند به مناسبت های ملی و مذهبی، علاوه بر مرخصی های عادی، حداکثر دو بار در سال به زندانیان واجد شرایط مرخصی اعطا کند. مدت زمان این مرخصی ها در بخشنامه مربوطه در هر مناسبت تعیین می شود و معمولاً شامل محکومان با جرایم سبک تر و حسن رفتار است.
مرخصی برای جلب رضایت شاکی
همانطور که در تبصره ۳ ماده ۵۲۰ اشاره شد، اگر زندانی دارای شاکی خصوصی باشد و دادستان یا قاضی اجرای احکام تشخیص دهد که حضور زندانی می تواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، یک نوبت مرخصی حداکثر ۷ روزه اعطا می شود. در صورت موفقیت در جلب رضایت یا پرداخت بخشی از خسارت، این مرخصی برای یک بار دیگر و به مدت ۷ روز قابل تمدید است.
مرخصی برای محکومانی که مشمول تعلیق نمی شوند
برخی محکومان به دلیل نوع جرم یا سابقه، مشمول تعلیق اجرای مجازات نمی شوند. تبصره ۴ ماده ۵۲۰ برای این دسته از زندانیان نیز فرصت مرخصی را فراهم کرده است. این افراد پس از تحمل یک سوم از میزان مجازات و با تشخیص دادستان، می توانند در هر چهار ماه، حداکثر پنج روز از مرخصی بهره مند شوند.
مرخصی زندانیان مالی
برای زندانیان مالی که توانایی پرداخت بدهی خود را ندارند، ضوابط خاصی توسط دادستان ها در نظر گرفته می شود. معمولاً این افراد می توانند هر ماه یک هفته از مرخصی برخوردار شوند. تمدید این مرخصی نیز با کسب رضایت از محکوم لهم (صاحبان طلب) و پرداخت بخشی از بدهی امکان پذیر است. این مرخصی با هدف تسهیل پرداخت بدهی و حل و فصل پرونده های مالی اعطا می شود.
تفاوت مرخصی محکومان و متهمان
موضوع مهم دیگر، تفاوت بین مرخصی محکومان و متهمان است. محکومان افرادی هستند که حکم قطعی حبس برای آن ها صادر شده است، در حالی که متهمان هنوز در مراحل دادرسی قرار دارند و در بازداشت موقت هستند. بر اساس تبصره ۲ ماده ۵۲۰، متهمان بازداشت شده تنها به مدت و به شرح مقرر در تبصره ۱ (یک روز در ماه و به مدت ۱۰ ساعت تحت مراقبت) و با نظر مرجع صدور قرار بازداشت می توانند به مرخصی اعزام شوند. این تفاوت ناشی از ماهیت پرونده و وضعیت حقوقی فرد است.
شرایط عمومی لازم برای دریافت مرخصی از زندان
اعطای مرخصی به زندانیان، فارغ از نوع و مدت آن، منوط به احراز شرایطی است که هم ماهیت قانونی دارند و هم جنبه انضباطی و تربیتی. این شرایط به منظور اطمینان از حسن رفتار زندانی و جلوگیری از سوءاستفاده از این تسهیلات وضع شده اند.
- رعایت ضوابط و مقررات داخلی زندان: زندانی متقاضی مرخصی باید در طول دوران حبس، به طور کامل به کلیه قوانین و مقررات داخلی زندان احترام گذاشته و هیچگونه تخلف انضباطی نداشته باشد.
- مشارکت فعال در برنامه های اصلاحی و تربیتی: شرکت فعال در کلاس های آموزشی، مهارت آموزی، فعالیت های فرهنگی و مذهبی، و هرگونه برنامه اصلاحی که توسط سازمان زندان ها برگزار می شود، امتیاز مثبتی برای زندانی محسوب می شود.
- کسب امتیازات رفتاری و اخلاقی: رفتار مناسب با سایر زندانیان، کارکنان زندان، و رعایت نظم و انضباط، منجر به کسب امتیازات لازم برای مرخصی می شود. این امتیازات توسط واحد مددکاری و تربیتی زندان ثبت و گزارش می گردند.
- سپردن تأمین مناسب (وثیقه، کفالت): برای اکثر مرخصی ها، به استثنای موارد خاص تبصره ۱ ماده ۵۲۰، ارائه تأمین کیفری مناسب (مانند وثیقه ملکی، وجه الککفاله یا کفالت شخص) الزامی است. مبلغ تأمین متناسب با میزان محکومیت و تشخیص قاضی تعیین می شود.
- عدم وجود موانع قانونی: نوع جرم (همانطور که در بخش محکومان غیرمشمول اشاره شد)، سوابق کیفری گذشته (به خصوص سابقه غیبت از مرخصی های قبلی) و وضعیت خاص پرونده (مانند محکومیت به قصاص یا اعدام) می تواند مانع اعطای مرخصی باشد.
- تشخیص مثبت قاضی ناظر زندان یا قاضی اجرای احکام: در نهایت، تصمیم نهایی برای اعطای مرخصی بر عهده قاضی ناظر زندان یا قاضی اجرای احکام است. ایشان با بررسی تمامی جوانب پرونده، سوابق زندانی و گزارش های زندان، در خصوص اعطای مرخصی تصمیم گیری می کنند.
مراحل درخواست و اخذ مرخصی زندانی (راهنمای گام به گام)
فرآیند درخواست و اخذ مرخصی برای زندانیان، دارای مراحل مشخصی است که نیازمند پیگیری دقیق و ارائه مدارک لازم است. آشنایی با این مراحل می تواند به تسریع روند کمک کند.
- مراجعه به مراجع ذی صلاح: اولین گام، مراجعه به واحد مددکاری زندان یا مستقیماً به قاضی ناظر زندان یا قاضی اجرای احکام پرونده است. خانواده زندانی یا وکیل او می توانند این درخواست را مطرح کنند.
- ارائه درخواست کتبی: یک درخواست کتبی باید تنظیم و به مرجع مربوطه ارائه شود. در این درخواست، نوع مرخصی مورد تقاضا و دلیل آن (در صورت اضطراری بودن) باید ذکر شود. در صورت نیاز، مدارک پشتیبان (مانند گواهی فوت، گواهی بیماری، سند ازدواج) نیز باید ضمیمه گردد.
- بررسی شرایط زندانی و پرونده قضایی: قاضی یا مسئول مربوطه، سوابق رفتاری زندانی در زندان، مشارکت او در برنامه های اصلاحی، سوابق کیفری، و وضعیت پرونده قضایی را بررسی می کند.
- دستور قاضی برای تعیین و اخذ تأمین: در صورت موافقت اولیه با مرخصی، قاضی دستور تعیین مبلغ و نوع تأمین (وثیقه، کفالت یا وجه الکفاله) را صادر می کند. مبلغ وثیقه معمولاً متناسب با میزان محکومیت و نوع جرم تعیین می گردد.
- سپردن تأمین: وثیقه گذار یا کفیل معرفی شده توسط زندانی (که معمولاً یکی از بستگان است)، باید با مراجعه به دادسرا یا مرجع قضایی مربوطه، نسبت به سپردن تأمین اقدام کند. در مورد وثیقه ملکی، مراحل کارشناسی و توقیف سند انجام می شود.
- صدور مجوز مرخصی و ابلاغ به زندان: پس از سپردن تأمین و تأیید آن توسط مرجع قضایی، مجوز مرخصی صادر شده و به زندان مربوطه ابلاغ می گردد. زندان نیز پس از دریافت مجوز، اقدامات لازم برای اعزام زندانی به مرخصی را انجام می دهد.
تأمین مناسب برای مرخصی (وثیقه، کفالت، وجه الکفاله)
تأمین کیفری، ابزاری قانونی است که به منظور تضمین حضور متهم یا محکوم در مراجع قضایی و اجرای احکام صادر می شود. در خصوص مرخصی زندانیان نیز، هدف اصلی تأمین، اطمینان از بازگشت زندانی به زندان در موعد مقرر است. ماده ۲۱۷ قانون آیین دادرسی کیفری انواع تأمینات کیفری را مشخص کرده است که در بحث مرخصی نیز مورد استناد قرار می گیرد.
توضیح مفهوم تأمین کیفری
تأمین کیفری، تضمینی است که فرد متهم یا محکوم به مراجع قضایی ارائه می دهد تا در صورت نیاز و احضار، در مرجع حاضر شود. عدم حضور در موعد مقرر می تواند منجر به ضبط تأمین گردد.
انواع تأمین
- وثیقه: می تواند مال منقول (مانند پول نقد) یا مال غیرمنقول (مانند سند ملک) باشد. وثیقه، معتبرترین نوع تأمین محسوب می شود و مبلغ آن توسط قاضی تعیین می گردد.
- کفالت: به معنای تعهد کتبی شخص ثالث (کفیل) به حضور زندانی در زمان مقرر است. کفیل باید توانایی مالی لازم برای پرداخت وجه الکفاله تعیین شده را داشته باشد.
- التزام به حضور با تعیین وجه الالتزام: تعهد کتبی خود زندانی به حضور در موعد مقرر و پرداخت مبلغی در صورت عدم حضور.
نحوه تعیین مبلغ وثیقه یا وجه الکفاله
مبلغ وثیقه یا وجه الکفاله، توسط قاضی پرونده یا قاضی ناظر زندان تعیین می شود. این مبلغ معمولاً متناسب با اهمیت جرم، میزان محکومیت، و میزان ضرر و زیان احتمالی ناشی از عدم بازگشت زندانی به زندان است. هدف اصلی این است که مبلغ به قدری بازدارنده باشد که زندانی را به بازگشت ترغیب کند.
مسئولیت وثیقه گذار یا کفیل
وثیقه گذار یا کفیل، مسئولیت قانونی بازگرداندن زندانی به زندان در پایان مرخصی را بر عهده دارد. در صورت عدم بازگشت زندانی، ابتدا به وثیقه گذار یا کفیل اخطار داده می شود و در صورت عدم تحویل زندانی، وثیقه ضبط یا وجه الکفاله از کفیل مطالبه و وصول خواهد شد. این مسئولیت، جدی و حقوقی است.
نکات مهم در مورد تأمین
برخی قضات به اشتباه، به وثیقه یا کفیلی که در پرونده اصلی زندانی بوده، برای مرخصی اکتفا می کنند. این در حالی است که با شروع اجرای حبس، قرار تأمین اولیه ملغی می شود و مسئولیت وثیقه گذار یا کفیل مربوط به پرونده اصلی، از بین می رود. لذا برای هر مرخصی، باید تأمین جدید و مستقل اخذ گردد. این نکته از اهمیت بالایی برخوردار است تا حقوق وثیقه گذار یا کفیل محفوظ مانده و از مشکلات حقوقی آتی جلوگیری شود.
شرایط و نحوه تمدید مرخصی زندانیان
در برخی موارد خاص، امکان تمدید مرخصی زندانیان وجود دارد. این تمدید نیز تابع شرایط و ضوابط قانونی است و به صورت خودکار انجام نمی شود. مهمترین مورد مربوط به تبصره ۳ ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری است که به مرخصی برای جلب رضایت شاکی می پردازد.
موارد مجاز برای تمدید مرخصی
همانطور که تبصره ۳ ماده ۵۲۰ تصریح می کند، اگر زندانی در طول مرخصی اولیه (که برای جلب رضایت شاکی اعطا شده بود) اقداماتی انجام دهد که در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، می تواند مرخصی خود را تمدید کند. این اقدامات شامل موارد زیر است:
- پرداخت بخشی از خسارت شاکی.
- جلب رضایت شاکی (حتی اگر کامل نباشد).
در صورت احراز این شرایط توسط دادستان یا قاضی اجرای احکام، مرخصی فقط برای یک بار دیگر و به مدت هفت روز قابل تمدید است. این تمدید فرصتی دیگر برای زندانی فراهم می آورد تا بتواند با شاکی خود به توافق نهایی دست یابد و شاید حتی به آزادی مشروط یا عفو نیز نزدیک تر شود.
فرآیند درخواست تمدید
برای درخواست تمدید مرخصی، زندانی یا خانواده وی باید در اسرع وقت و قبل از اتمام مهلت مرخصی اولیه، با ارائه مستندات مربوط به اقدامات انجام شده جهت جلب رضایت شاکی (مانند رسید پرداخت خسارت یا توافقنامه صلح)، درخواست کتبی خود را به قاضی اجرای احکام یا قاضی ناظر زندان ارائه دهند. این مرجع قضایی پس از بررسی و احراز شرایط، در صورت صلاحدید، دستور تمدید مرخصی را صادر می کند.
آیا برای تمدید نیاز به تأمین جدید است؟
در رویه قضایی، معمولاً قضات در تمدید مرخصی زندانیان به همان تأمین اولیه (وثیقه یا کفالت) اکتفا می کنند. استدلال این است که در زمان اعطای مرخصی و صدور قرار تأمین، قید مدت در مرخصی اعطایی و تأثیری برای مدت آن در صدور قرار تأمین لحاظ نشده است. بنابراین، مسئولیت کفیل یا وثیقه گذار نسبت به ایام مرخصی، مطلق است و تا زمانی که زندانی به زندان بازگردانده نشود، مسئولیت باقی است. با این حال، برای رفع هرگونه ابهام و جلوگیری از مشکلات احتمالی، توصیه می شود که در همان ابتدا در تعهد کفیل یا وثیقه گذار، به بحث تمدید مرخصی نیز اشاره شود تا مسئولیت وی در این خصوص نیز به وضوح مشخص باشد.
عواقب غیبت زندانیان از مرخصی
غیبت از مرخصی یکی از جدی ترین تخلفات محسوب می شود و عواقب حقوقی و قضایی قابل توجهی برای زندانی و همچنین وثیقه گذار یا کفیل وی به همراه دارد. این غیبت نه تنها فرایند بازپروری و اصلاح زندانی را مختل می کند، بلکه می تواند به تشدید مجازات و از دست دادن امتیازات آتی منجر شود.
ضبط وثیقه یا وجه الکفاله
مهمترین عارضه غیبت زندانی، ضبط وثیقه یا وجه الکفاله ای است که برای مرخصی سپری شده بود. فرآیند قانونی ضبط به این صورت است:
- اعلام غیبت: در صورت عدم بازگشت زندانی در موعد مقرر، زندان مراتب غیبت را به مرجع قضایی (دادستانی یا قاضی اجرای احکام) اطلاع می دهد.
- اخطار به وثیقه گذار یا کفیل: مرجع قضایی به وثیقه گذار یا کفیل اخطار می دهد تا در مدت زمان مشخص (معمولاً بین ۱۰ تا ۲۰ روز) زندانی را تحویل دهد.
- صدور دستور ضبط: در صورت عدم تحویل زندانی در مهلت مقرر، قاضی دستور ضبط وثیقه یا وصول وجه الکفاله را صادر می کند. این امر به معنای توقیف و فروش مال الوثیقه یا دریافت مبلغ کفالت از کفیل است.
مقررات مربوط به ضبط وثیقه یا وجه الکفاله در قانون آیین دادرسی کیفری، به ویژه ماده ۲۳۰ آن، تشریح شده است. از محل ضبط تأمین، در ابتدا مطالبات دولت (مانند جزای نقدی) و سپس محکوم به های خصوصی (ضرر و زیان ناشی از جرم) قابل پرداخت است.
تبعات قضایی
- صدور قرار تعقیب مجدد: در صورت غیبت، پرونده زندانی مجدداً به جریان می افتد و ممکن است قرار جلب و دستگیری برای وی صادر شود.
- عدم بهره مندی از مرخصی های آتی: سابقه غیبت از مرخصی، به شدت بر امکان بهره مندی زندانی از مرخصی های بعدی، آزادی مشروط، تخفیف مجازات یا عفو تأثیر منفی می گذارد و می تواند منجر به محرومیت وی از این امتیازات شود.
- تشدید مجازات احتمالی: در برخی موارد، غیبت از مرخصی می تواند به عنوان یک عامل تشدیدکننده مجازات در نظر گرفته شود، به خصوص اگر غیبت منجر به ارتکاب جرم جدیدی شود.
تبعات اداری در زندان
علاوه بر تبعات قضایی، غیبت از مرخصی پیامدهای اداری در زندان نیز دارد. زندانی ممکن است از امتیازاتی نظیر تغییر طبقه زندان، انتقال به زندان های با شرایط بهتر یا شرکت در برنامه های خاص اصلاحی محروم شود. همچنین، سابقه غیبت در پرونده انضباطی وی ثبت شده و در تصمیم گیری های آتی مسئولان زندان مؤثر خواهد بود.
چه محکومانی مشمول مرخصی نمی شوند؟ (استثنائات)
با وجود تمامی تسهیلاتی که در قانون برای اعطای مرخصی به زندانیان پیش بینی شده است، برخی محکومان به دلیل ماهیت جرایم ارتکابی، سوابق خاص یا وضعیت حقوقی ویژه ای که دارند، از شمول مقررات مرخصی خارج هستند. این استثنائات با هدف حفظ امنیت جامعه و جلوگیری از تکرار جرایم خطرناک وضع شده اند. ماده ۱۷ دستورالعمل ساماندهی و کاهش جمعیت کیفری زندان ها مصادیق این موارد را مشخص کرده است.
لیست محکومانی که مشمول مرخصی نمی شوند:
-
محکومان جرایم خاص: این جرایم به دلیل ماهیت شدید و مخرب خود، از شمول مرخصی خارج شده اند. این دسته شامل جرایم زیر است:
- سرقت مسلحانه
- کیف زنی
- جاسوسی
- اقدام علیه امنیت کشور
- آدم ربایی
- جرایم باندی و سازمان یافته
- تجاوز به عنف
- دایر کردن مراکز فساد و فحشا
- اسیدپاشی
- اخلال در نظام اقتصادی کشور
- ورود، تولید، توزیع و فروش مشروبات الکلی (عمده)
- قاچاق مسلحانه و یا عمده مواد مخدر و روان گردان ها
- محکومان با سابقه تکرار جرم: افرادی که دارای سه فقره سابقه محکومیت قطعی به ارتکاب همان جرم هستند (برای مثال، سه بار سابقه سرقت)، مشمول مرخصی نمی شوند. این بند به دلیل تکرار جرم و عدم تأثیر اقدامات اصلاحی بر این افراد وضع شده است.
- محکومانی که به شرارت مشهورند: اشخاصی که به دلیل رفتارها و سوابقشان در زندان یا جامعه به شرارت شهرت دارند و عدم بازگشت آن ها به زندان محتمل باشد، از مرخصی محروم می گردند. تشخیص این مورد بر عهده قاضی ناظر زندان یا قاضی اجرای احکام است.
- محکومان به قصاص و اعدام: این دسته از محکومان، به دلیل ماهیت مجازاتشان که سلب حیات است، معمولاً مشمول مرخصی نمی شوند. البته، تبصره ۶ ماده ۵۲۰ نیز صراحتاً مواردی که شخص باید به موجب مقررات شرعی به طور دائم در زندان باشد را از شمول مرخصی خارج دانسته است که این مورد نیز در همین راستا قرار می گیرد.
این استثنائات نشان دهنده رویکرد قانون گذار در اعمال محدودیت های لازم برای حفظ نظم و امنیت عمومی و همچنین تضمین اجرای صحیح عدالت است.
سوالات متداول
آیا بخشنامه مرخصی نوروزی 1402 صادر شده است؟
خیر، بخشنامه مستقل و جامعی تحت عنوان جدیدترین بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۲ صادر نشده است. مرخصی های مناسبتی (نوروزی) تحت تبصره ۵ ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری و به تشخیص رئیس قوه قضائیه صادر می شوند که در سال ۱۴۰۲ نیز این قاعده حاکم بوده است.
مدت زمان مرخصی برای زندانیان عادی و مالی چقدر است؟
برای زندانیان عادی با رعایت شرایط، ماهانه حداکثر سه روز مرخصی در نظر گرفته شده است. برای زندانیان مالی، معمولاً دادستان ها هر ماه یک هفته مرخصی در نظر می گیرند که با جلب رضایت شاکی قابل تمدید است.
برای گرفتن مرخصی چه مدارکی لازم است؟
مدارک لازم شامل درخواست کتبی، مستندات مربوط به دلیل مرخصی (در موارد اضطراری مانند گواهی فوت یا بیماری)، و مدارک مربوط به تأمین (مانند سند وثیقه یا مدارک هویتی کفیل) است.
آیا می توان از وثیقه پرونده اصلی برای مرخصی استفاده کرد؟
خیر. با شروع اجرای حبس، قرار تأمین اصلی ملغی می شود. برای هر مرخصی باید تأمین جدید و مستقلی (وثیقه، کفالت یا وجه الکفاله) اخذ گردد.
چه کسانی می توانند برای مرخصی زندانی درخواست دهند؟
خانواده و بستگان درجه یک زندانی، وکیل دادگستری وی، و در برخی موارد خود زندانی از طریق واحد مددکاری زندان می توانند درخواست مرخصی را به مراجع قضایی ذی صلاح ارائه دهند.
اگر بخشنامه 1402 صادر نشود، کدام قانون ملاک است؟
در صورت عدم صدور بخشنامه خاص، ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره های آن، به همراه دستورالعمل های اجرایی و آیین نامه های مصوب قبلی، ملاک اصلی و قانونی برای اعطای مرخصی به زندانیان خواهد بود.
نتیجه گیری
در مجموع، بررسی های انجام شده نشان می دهد که برخلاف تصور رایج، بخشنامه مستقل و جامعی تحت عنوان جدیدترین بخشنامه مرخصی زندانیان ۱۴۰۲ به طور خاص و سالیانه ابلاغ نشده است. مبنای اصلی و چارچوب قانونی اعطای مرخصی به زندانیان، همچنان ماده ۵۲۰ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال ۱۳۹۲ به همراه تبصره های آن و دستورالعمل های تکمیلی مانند دستورالعمل ساماندهی و کاهش جمعیت کیفری زندان ها است. این قوانین به تفصیل شرایط، انواع، مدت و ضوابط مربوط به مرخصی را تبیین کرده اند.
آگاهی دقیق از این مقررات برای خانواده ها، وکلا و خود زندانیان از اهمیت بالایی برخوردار است تا بتوانند از حقوق قانونی خود بهره مند شوند و مراحل لازم را به درستی طی کنند. لازم است همواره وضعیت محکومان از منظر رفتار در زندان، مشارکت در برنامه های اصلاحی، وضعیت پرونده قضایی، و نوع جرم در نظر گرفته شود. تأمین مناسب نیز از ارکان اصلی اعطای مرخصی است که باید با دقت و بر اساس قوانین جاری فراهم شود.
توصیه اکید می شود که در موارد پیچیده یا ابهام آمیز، حتماً از مشاوره حقوقی تخصصی وکلا و کارشناسان مجرب در امور کیفری و حقوق زندانیان بهره گرفته شود تا تمامی جوانب قانونی به درستی بررسی و رعایت گردد. پیگیری مستمر از طریق قاضی ناظر زندان یا قاضی اجرای احکام نیز برای اطمینان از وضعیت پرونده و رعایت ضوابط ضروری است.