با چک برگشتی چه کنیم
چک برگشتی، به چکی اطلاق می شود که در تاریخ سررسید، به دلیل عدم موجودی کافی یا سایر موانع قانونی، وجه آن توسط بانک پرداخت نشده و گواهی عدم پرداخت صادر شده باشد. مواجهه با چک برگشتی، چه برای دارنده و چه برای صادرکننده، می تواند چالش های حقوقی و مالی جدی ایجاد کند.
در نظام اقتصادی کشور، چک به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای مبادلات تجاری و مالی، نقش حیاتی ایفا می کند. سرعت و سهولت استفاده از آن در معاملات، موجب شده تا بسیاری از افراد و کسب وکارها برای تسویه دیون و انجام تعهدات خود به این سند اعتماد کنند. با این حال، معضل چک های برگشتی همواره یکی از دغدغه های اصلی در فضای کسب وکار بوده و می تواند پیامدهای ناخواسته ای برای طرفین معامله به دنبال داشته باشد. شناخت دقیق قوانین و رویه های مرتبط با چک برگشتی، اعم از جدید و قدیم، برای حفظ حقوق و پیشگیری از ضررهای احتمالی، امری ضروری است. این راهنمای جامع، با هدف افزایش آگاهی تمامی افراد درگیر با این مسئله، به بررسی ابعاد قانونی، مراحل اجرایی و راهکارهای عملی برای وصول وجه چک برگشتی یا رفع سوء اثر از آن می پردازد و مرجعی قابل اعتماد برای تصمیم گیری های آگاهانه در این زمینه خواهد بود.
برای دارنده چک برگشتی: گام های اولیه و فوری
هنگامی که چکی در دست دارید و در تاریخ سررسید موفق به وصول آن نمی شوید، انجام اقدامات اولیه و فوری برای حفظ حقوق قانونی شما اهمیت بالایی دارد. این گام ها می توانند مسیر پیگیری های آتی را هموارتر سازند.
برگشت زدن چک و دریافت گواهی عدم پرداخت
نخستین و حیاتی ترین گام پس از عدم پرداخت چک، مراجعه به بانک محال علیه (بانکی که چک بر عهده آن صادر شده) و درخواست برگشت زدن چک است. این فرآیند، منجر به صدور گواهی عدم پرداخت می شود که سندی رسمی برای اثبات عدم وصول چک است.
برای انجام این کار، دارنده چک باید اصل لاشه چک و کارت شناسایی معتبر خود را به بانک ارائه دهد. بانک پس از بررسی و اطمینان از عدم موجودی کافی در حساب صادرکننده، یا وجود سایر دلایل قانونی برای عدم پرداخت، گواهی عدم پرداخت را صادر می کند. در این گواهی، علت دقیق برگشت چک (مانند کسر موجودی، مسدودی حساب، عدم انطباق امضا و غیره) قید می شود. برای چک های صیادی، علاوه بر گواهی، اطلاعات برگشت چک به صورت برخط در سامانه یکپارچه بانک مرکزی نیز ثبت می گردد.
اهمیت زمان بندی در این مرحله نباید نادیده گرفته شود. اگر قصد پیگیری کیفری را دارید، باید ظرف مهلت شش ماه از تاریخ سررسید چک، آن را برگشت زده و گواهی عدم پرداخت را دریافت کنید. در غیر این صورت، جنبه کیفری چک از بین خواهد رفت. همچنین، بانک موظف است به میزان کسری موجودی چک، حساب صادرکننده را تا سقف مبلغ چک، برای مدتی مسدود کند. این امر می تواند فشاری بر صادرکننده برای تسویه بدهی وارد آورد. در صورت تأمین موجودی توسط صادرکننده، امکان ارائه مجدد چک به بانک برای وصول نیز وجود دارد.
تلاش برای حل و فصل دوستانه و مذاکره
پس از دریافت گواهی عدم پرداخت، قبل از ورود به مراحل پیچیده تر و زمان بر قانونی، همواره توصیه می شود که دارنده چک تلاشی برای حل و فصل دوستانه با صادرکننده داشته باشد. بسیاری از مشکلات چک برگشتی، ممکن است ناشی از سهو، فراموشی یا مشکلات موقتی مالی باشد که با مذاکره قابل حل است.
در این مرحله، دارنده می تواند مستقیماً با صادرکننده چک تماس گرفته و وضعیت را اطلاع دهد. فرصت دادن به صادرکننده برای تسویه نقدی یا ارائه چک جایگزین معتبر (ترجیحاً چک صیادی با ثبت سیستمی)، می تواند از اتلاف وقت و هزینه های دادرسی جلوگیری کند. در صورت توافق، لازم است تسویه به صورت مستند و با دریافت رضایت نامه کتبی یا استرداد لاشه چک برگشتی صورت پذیرد تا در آینده شبهه ای باقی نماند.
راهکارهای قانونی برای وصول وجه چک برگشتی (مسیرهای چهارگانه)
پس از طی گام های اولیه و در صورت عدم حصول نتیجه از طریق مذاکره، دارنده چک برگشتی می تواند از یکی از مسیرهای قانونی برای وصول مطالبات خود اقدام کند. این مسیرها شامل اجراییه مستقیم، دعوای حقوقی، اجرای ثبت و شکایت کیفری هستند که هر کدام دارای مزایا، معایب و شرایط خاص خود می باشند.
| مسیر قانونی | مزایا | معایب | زمان بندی تقریبی | هزینه های تقریبی | شرایط لازم | اشخاص قابل طرح دعوا |
|---|---|---|---|---|---|---|
| اجراییه مستقیم (ویژه چک صیادی) | سرعت بالا، عدم نیاز به رسیدگی طولانی، عدم پرداخت هزینه دادرسی اولیه | محدود به چک های صیادی ثبت شده، فقط علیه صادرکننده | کوتاه (چند هفته تا چند ماه) | حداقل (بدون هزینه دادرسی اولیه) | چک صیادی، ثبت در سامانه، عدم مشروط بودن | صادرکننده |
| دعوای حقوقی (مطالبه وجه چک) | امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه، امکان توقیف اموال (تأمین خواسته)، علیه ظهرنویس و ضامن | طولانی بودن فرآیند رسیدگی (بدوی، تجدیدنظر)، نیاز به پرداخت هزینه دادرسی اولیه | متوسط تا طولانی (چند ماه تا بیش از یک سال) | ۳.۵% مبلغ چک در بدوی، ۴.۵% در تجدیدنظر | گواهی عدم پرداخت، لاشه چک یا کپی برابر اصل | صادرکننده، ظهرنویسان، ضامنین |
| اجرای ثبت (سند لازم الاجرا) | نسبتاً سریع تر از حقوقی، بدون نیاز به حکم دادگاه، فقط علیه صادرکننده | عدم امکان مطالبه خسارت تأخیر تأدیه در این مرحله، عدم امکان توقیف اموال ظهرنویس و ضامن | متوسط (چند ماه) | ۵% مبلغ چک | چک در حکم سند لازم الاجرا، گواهی عدم پرداخت | صادرکننده (و نماینده در صورت نمایندگی) |
| شکایت کیفری (مجازات صادرکننده) | جنبه ارعابی و فشار روانی، مجازات حبس، محرومیت از دسته چک | فقط برای چک های خاص (وعده دار نبودن، تضمینی نبودن و…)، نیاز به پیگیری حقوقی برای وصول وجه، محدودیت زمانی ۶ ماهه | متوسط (چند ماه) | نسبتاً کم (هزینه دادرسی کیفری) | عدم شمول موارد استثناء (تضمینی، مشروط، وعده دار)، مهلت ۶ ماهه | صادرکننده |
وصول چک از طریق «اجراییه مستقیم» (ویژه چک های صیادی ثبت شده)
یکی از مهم ترین تحولات در قانون جدید چک، امکان وصول مطالبات از طریق اجراییه مستقیم است که به طور خاص برای چک های صیادی ثبت شده در سامانه صیاد طراحی شده است. این روش، به دلیل سرعت بالا و حذف مراحل طولانی دادرسی قضایی، مزیت قابل توجهی نسبت به سایر مسیرهای قانونی دارد و از پرداخت هزینه های دادرسی اولیه نیز معاف است.
برای استفاده از این روش، دارنده چک باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و درخواست صدور اجراییه نماید. مدارک لازم شامل اصل لاشه چک و گواهی عدم پرداخت آن است. پس از ثبت درخواست، دادگاه بدون نیاز به تشکیل جلسه رسیدگی و صدور حکم قضایی، مستقیماً دستور صدور اجراییه را صادر می کند. سپس عملیات اجرایی برای توقیف اموال صادرکننده آغاز می شود.
شرایط لازم برای بهره مندی از این روش شامل این موارد است: چک باید از نوع صیادی بوده و اطلاعات آن به درستی در سامانه صیاد ثبت و تأیید شده باشد. همچنین، چک نباید مشروط به هیچ قید و شرطی باشد. در صورتی که صادرکننده چک هیچ اموال قابل توقیفی نداشته باشد، اجراییه مستقیم نیز به تنهایی منجر به وصول وجه نخواهد شد و دارنده باید سایر مسیرهای قانونی را (مانند طرح دعوای حقوقی برای مطالبه وجه و امکان تقاضای اعسار از صادرکننده) پیگیری کند.
وصول چک از طریق «دعوای حقوقی» (مطالبه وجه چک)
دعوای حقوقی مطالبه وجه چک، یکی از روش های سنتی و پرکاربرد برای وصول مطالبات از چک های برگشتی است، به ویژه در مواردی که امکان استفاده از سایر روش ها وجود ندارد یا مطلوب نیست. این روش به دارنده چک اجازه می دهد تا علاوه بر مطالبه اصل مبلغ چک، خسارت تأخیر تأدیه و هزینه های دادرسی را نیز از صادرکننده و در صورت لزوم، از ظهرنویسان و ضامنین مطالبه کند.
این روش اغلب در شرایطی استفاده می شود که چک از انواع قدیمی باشد، یا قصد مطالبه از اشخاص دیگری به جز صادرکننده (مانند ظهرنویسان و ضامنین) وجود داشته باشد. برای طرح دعوا، دارنده چک باید با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست مطالبه وجه چک را تقدیم کند. مدارک لازم شامل گواهی عدم پرداخت صادره از بانک و اصل یا کپی برابر اصل لاشه چک است. مرجع صالح برای رسیدگی به این دعوا، دادگاهی است که محل اقامت خوانده، محل صدور چک، یا محل استقرار بانک محال علیه در حوزه قضایی آن قرار دارد.
در این فرآیند، خسارت تأخیر تأدیه بر اساس شاخص بانک مرکزی و از تاریخ سررسید چک محاسبه می شود. همچنین، دارنده چک می تواند قبل از صدور رأی قطعی، درخواست قرار تأمین خواسته نماید که به موجب آن، اموال صادرکننده یا سایر مسئولین چک توقیف شده و از انتقال آن ها جلوگیری می شود. مسئولیت ظهرنویسان و ضامنین در قبال دارنده چک، از نوع تضامنی است؛ به این معنی که دارنده می تواند تمام وجه چک را از هر کدام از آن ها که مایل باشد مطالبه کند. هزینه های دادرسی در این روش، بسته به میزان خواسته، به صورت درصدی از مبلغ چک محاسبه و دریافت می شود. همچنین، باید به موضوع مرور زمان در دعاوی حقوقی چک توجه داشت، هرچند این مرور زمان صرفاً مانع از پیگیری کیفری و برخی مزایای دیگر چک می شود و اصل حق مطالبه وجه، پابرجاست.
وصول چک از طریق «اجرای ثبت» (سند لازم الاجرا)
چک به موجب قانون، سندی لازم الاجرا محسوب می شود؛ بدین معنا که می توان بدون نیاز به طرح دعوا و کسب حکم از دادگاه، مستقیماً از طریق اداره ثبت برای وصول وجه آن اقدام نمود. این روش در مقایسه با دعوای حقوقی، معمولاً سریع تر و کم هزینه تر است، اما محدودیت هایی نیز دارد.
دارنده چک پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک، می تواند با مراجعه به اداره اجرای ثبت اسناد رسمی محل، درخواست صدور اجراییه ثبتی را نماید. مدارک مورد نیاز شامل اصل لاشه چک و گواهی عدم پرداخت است. اداره ثبت پس از بررسی، اجراییه را صادر و به صادرکننده چک ابلاغ می کند. صادرکننده ۱۰ روز مهلت دارد تا وجه چک را پرداخت کند یا ترتیبی برای پرداخت آن فراهم آورد. در صورت عدم پرداخت در مهلت مقرر، دارنده می تواند تقاضای توقیف اموال صادرکننده را نماید تا از طریق مزایده، وجه چک وصول شود.
نکته مهم این است که اجرای ثبت تنها علیه صادرکننده چک قابل اقدام است و نمی توان ظهرنویسان یا ضامنین را از این طریق ملزم به پرداخت نمود. البته اگر چک به نمایندگی صادر شده باشد، اجراییه به صورت تضامنی علیه نماینده و صاحب حساب صادر می گردد. از دیگر نکات این روش، مفهوم مستثنیات دین است؛ به این معنی که برخی اموال صادرکننده (مانند مسکن مورد نیاز، اثاثیه ضروری زندگی، ابزار کسب و کار) قابل توقیف نیستند. هزینه های این روش ۵% مبلغ چک است که در ابتدا توسط دارنده پرداخت می شود و سپس از صادرکننده مطالبه می گردد.
بر اساس قانون، چک به عنوان یک سند لازم الاجرا، امکان پیگیری از طریق اجرای ثبت را فراهم می آورد که در مقایسه با دعاوی حقوقی، مسیر سریع تر و کم هزینه تری برای وصول مطالبات، به ویژه در برابر صادرکننده چک، به شمار می رود.
وصول چک از طریق «شکایت کیفری» (مجازات صادرکننده چک بلامحل)
شکایت کیفری از صادرکننده چک بلامحل، یکی از راه هایی است که با هدف مجازات فردی که با سوءنیت چک بلامحل صادر کرده، مورد استفاده قرار می گیرد. این روش، علاوه بر فشار قانونی، می تواند جنبه ارعابی برای صادرکننده داشته باشد، اما برای وصول مستقیم وجه چک، نیازمند پیگیری های حقوقی بعدی است و شرایط بسیار خاصی دارد.
شکایت کیفری تنها در صورتی امکان پذیر است که چک دارای جنبه کیفری باشد. مهم ترین شرایط برای کیفری بودن چک عبارتند از: چک نباید تاریخ گذشته باشد (یعنی در تاریخ سررسید یا ظرف شش ماه پس از آن برگشت خورده باشد)، مشروط نباشد، بابت تضمین صادر نشده باشد، سفید امضا نباشد، و در مورد چک های صیادی، به عنوان چک تضمینی در سامانه ثبت نشده باشد. همچنین، برای طرح شکایت، باید ظرف مدت شش ماه از تاریخ گواهی عدم پرداخت و شش ماه از تاریخ سررسید چک اقدام شود.
مراحل طرح شکایت شامل مراجعه به دادسرا، تنظیم شکواییه و ارائه مدارک لازم (گواهی عدم پرداخت و لاشه چک) است. مجازات صادرکننده چک بلامحل شامل حبس (بر اساس مبلغ چک)، محرومیت از دریافت دسته چک و افتتاح حساب جدید در بانک ها می باشد. با این حال، باید توجه داشت که اثبات جرم صدور چک بلامحل، به معنای وصول وجه چک نیست و دارنده برای دریافت مبلغ خود، همچنان باید مسیر حقوقی (مطالبه وجه) را دنبال کند. با راه اندازی سامانه صیاد و الزامات ثبت و تأیید چک، انتظار می رود که میزان دعاوی کیفری مربوط به چک به طور چشمگیری کاهش یابد، زیرا چک های صیادی عمدتاً فاقد جنبه کیفری هستند.
برای صادرکننده چک برگشتی: راهکارها و تبعات
صادرکننده چک برگشتی با مجموعه ای از تبعات قانونی و بانکی مواجه خواهد شد که می تواند فعالیت های مالی و اقتصادی او را مختل کند. آگاهی از این تبعات و شناخت راه های رفع سوء اثر، برای صادرکنندگان ضروری است.
تبعات برگشت خوردن چک برای صادرکننده
برگشت خوردن چک، پیامدهای جدی و گسترده ای برای صادرکننده به دنبال دارد که می تواند به طور مستقیم بر اعتبار و فعالیت های بانکی او تأثیر بگذارد. این تبعات عبارتند از:
- مسدود شدن حساب ها: مهم ترین و فوری ترین پیامد، مسدود شدن حساب جاری صادرکننده در همان بانک است. علاوه بر این، بانک مرکزی با ثبت سابقه منفی در سامانه یکپارچه، مراتب را به سایر بانک ها و مؤسسات اعتباری نیز اعلام می کند و در نتیجه، سایر حساب های صادرکننده (اعم از جاری، پس انداز یا سپرده کوتاه مدت) در تمامی بانک ها تا سقف مبلغ کسری چک برگشتی مسدود می شوند.
- ممنوعیت از دریافت دسته چک و افتتاح حساب جدید: صادرکننده چک برگشتی تا زمان رفع سوء اثر، از دریافت دسته چک جدید و همچنین افتتاح هرگونه حساب جاری جدید در تمامی بانک ها و مؤسسات اعتباری محروم خواهد شد.
- محرومیت از برخی خدمات بانکی و اعتباری: این افراد ممکن است از برخی خدمات بانکی دیگر، از جمله دریافت تسهیلات، وام و کارت اعتباری نیز محروم شوند.
- ثبت سابقه منفی در سامانه بانک مرکزی: اطلاعات مربوط به چک های برگشتی در سامانه سوابق چک برگشتی بانک مرکزی ثبت می شود که این سابقه می تواند بر اعتبار مالی فرد در طولانی مدت تأثیر منفی بگذارد.
- مجازات های قانونی در صورت شکایت کیفری: همانطور که پیش تر ذکر شد، در صورت وجود شرایط قانونی، دارنده می تواند شکایت کیفری مطرح کند که در صورت اثبات جرم، صادرکننده ممکن است با مجازات حبس و جزای نقدی نیز مواجه شود.
راهکارهای رفع سوء اثر از چک برگشتی (پاک کردن سابقه منفی)
برای پاک کردن سابقه منفی چک برگشتی و رفع محدودیت های بانکی، صادرکننده باید یکی از هفت روش قانونی زیر را انجام دهد:
- واریز وجه چک به حساب و درخواست دارنده برای وصول مجدد: صادرکننده مبلغ کسری را به حساب جاری خود واریز می کند و دارنده چک را مطلع می سازد تا برای بار دوم چک را به بانک ارائه دهد. بانک پس از وصول، مبلغ را برداشت کرده و گواهی عدم پرداخت را ابطال می کند.
- تأمین موجودی و پرداخت وجه چک توسط بانک: اگر صادرکننده وجه را در حساب تأمین کرده باشد و دارنده به بانک مراجعه کند، بانک می تواند وجه چک را پرداخت و چک را ابطال نماید.
- ارائه لاشه چک به بانک: در صورتی که صادرکننده با دارنده چک به توافق رسیده و وجه را به صورت نقدی یا از طریق دیگری پرداخت کرده باشد، می تواند لاشه چک برگشتی را از دارنده تحویل گرفته و به بانک ارائه دهد تا سوء اثر از چک رفع شود.
- ارائه رضایت نامه محضری دارنده چک: اگر دارنده چک راضی به تسویه شده اما لاشه چک در دسترس نیست (مثلاً مفقود شده)، دارنده می تواند با مراجعه به دفتر اسناد رسمی، رضایت نامه محضری تنظیم کرده و صادرکننده آن را به بانک ارائه دهد.
- واریز مبلغ چک به حساب جاری و مسدود کردن آن برای پرداخت توسط دارنده: در شرایطی که اختلاف وجود دارد یا دارنده حاضر به مراجعه نیست، صادرکننده می تواند با دستور مراجع قضایی یا اجرای ثبت، مبلغ چک را به حساب جاری خود واریز و آن را مسدود کند تا بانک بتواند به دارنده پرداخت نماید.
- انقضای مدت قانونی (۳ سال): در صورتی که پس از گذشت ۳ سال از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت، دارنده چک هیچ گونه دعوایی (حقوقی یا کیفری) علیه صادرکننده مطرح نکرده باشد، سوء اثر چک برگشتی به طور خودکار از سامانه بانک مرکزی رفع می شود.
- «اعسار و تقسیط» بدهی: در صورتی که صادرکننده توانایی پرداخت یکجای وجه چک را نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار و تقسیط بدهی را به دادگاه تقدیم کند. در صورت پذیرش اعسار توسط دادگاه و تعیین اقساط، سوء اثر از چک رفع خواهد شد.
در خصوص یک رویه نادرست که توسط برخی بانک ها اعمال می شد، لازم به ذکر است:
برخلاف رویه گذشته برخی بانک ها که صادرکننده را ملزم به واریز دو برابر مبلغ چک برگشتی می کردند، بخشنامه شماره ۶۲۰۷۸/۰۲ مورخ ۲۱/۳/۱۴۰۲ بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تصریح دارد که در صورت مسدودسازی بخشی از مبلغ چک، صادرکننده تنها با واریز مابه التفاوت کسری وجه، می تواند نسبت به رفع سوء اثر اقدام کند.
نحوه برخورد با چک مسدود شده توسط صادرکننده
در برخی موارد، صادرکننده چک ممکن است پیش از تاریخ سررسید، دستور عدم پرداخت چک را به بانک صادر کند. دلایل این دستور معمولاً شامل مفقودی، سرقت، کلاهبرداری، خیانت در امانت یا سایر جرائم مشابه است. در چنین شرایطی، هنگامی که دارنده به بانک مراجعه می کند، به او اطلاع داده می شود که چک مسدود شده و قابل پرداخت نیست.
طبق قانون، صادرکننده چک پس از ارائه دستور عدم پرداخت به بانک، موظف است ظرف مدت هفت روز کاری، شکایت قضایی خود را در دادسرا مطرح کرده و گواهی ثبت شکایت را به بانک ارائه دهد. عدم ارائه این گواهی در مهلت مقرر، باعث رفع خودکار مسدودی حساب توسط بانک می شود. در این صورت، دارنده می تواند مجدداً چک را به بانک ارائه داده و در صورت موجودی، آن را وصول کند یا در صورت عدم موجودی، اقدام به برگشت زدن و اخذ گواهی عدم پرداخت نماید تا بتواند از مسیرهای قانونی برای وصول وجه اقدام کند.
نکات مهم و پیشگیرانه جامع
آگاهی از قوانین و رعایت نکات پیشگیرانه، هم برای صادرکنندگان و هم برای دارندگان چک، می تواند از بروز بسیاری از مشکلات حقوقی و مالی جلوگیری کند. این بخش به مرور تفاوت های چک های صیادی و قدیمی، وضعیت چک های ثبت نشده و توصیه های کلیدی برای پیشگیری از برگشت چک می پردازد.
تفاوت ها و شباهت های کلیدی چک های صیادی و قدیمی
با اجرای قانون جدید صدور چک، تفاوت های چشمگیری بین چک های صیادی (جدید) و چک های قدیمی ایجاد شده است:
- ثبت در سامانه صیاد: مهم ترین تفاوت، لزوم ثبت اطلاعات چک های صیادی در سامانه صیاد بانک مرکزی توسط صادرکننده و تأیید آن توسط دارنده است. چک های قدیمی نیازی به این ثبت نداشتند. عدم ثبت صحیح در سامانه صیاد، چک را از مزایای قانونی محروم کرده و آن را به یک سند عادی تنزل می دهد.
- امکان اجراییه مستقیم: چک های صیادی ثبت شده، امکان استفاده از مسیر «اجراییه مستقیم» از طریق دادگاه را دارند که فرآیندی سریع و بدون نیاز به دادرسی طولانی است. این امکان برای چک های قدیمی وجود نداشت و برای وصول آن ها، باید از مسیرهای حقوقی یا ثبتی استفاده می شد.
- جنبه کیفری: چک های صیادی، به طور کلی فاقد جنبه کیفری هستند. قانونگذار با هدف کاهش پرونده های کیفری در این حوزه، مسئولیت صادرکننده را به سمت مسئولیت مدنی سوق داده است. این در حالی است که چک های قدیمی، در صورت وجود شرایط مقرر، می توانستند دارای جنبه کیفری باشند.
- نقل و انتقال: انتقال چک های صیادی نیز تنها از طریق سامانه صیاد و با تأیید گیرنده جدید امکان پذیر است. در چک های قدیمی، انتقال با ظهرنویسی ساده صورت می گرفت.
شباهت اصلی این دو نوع چک، همچنان اعتبار آن ها به عنوان سند تجاری و تعهدآور است که دارنده را محق به مطالبه وجه آن می سازد.
حکم چک صیادی ثبت نشده چیست؟
یکی از پرسش های رایج این است که اگر چک صیادی در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، چه وضعیتی پیدا می کند. پاسخ این است که چک صیادی که در سامانه صیاد به درستی ثبت نشده باشد یا اطلاعات آن توسط دارنده تأیید نگردیده باشد، از شمول قانون جدید صدور چک خارج شده و ماهیت خود را از سند تجاری به یک سند عادی تنزل می دهد.
این بدان معناست که دارنده چنین چکی نمی تواند از مزایای اجراییه مستقیم یا سایر تسهیلات قانونی چک (مانند امکان توقیف اموال قبل از صدور حکم قطعی بدون تودیع خسارت احتمالی) بهره مند شود. برای مطالبه وجه آن، دارنده باید یک دعوای حقوقی «مطالبه وجه بر اساس سند عادی» در دادگاه صالح مطرح کند. این فرآیند، مشابه مطالبه هر بدهی دیگر بر اساس یک سفته یا نوشته عادی خواهد بود که طولانی تر و پیچیده تر از فرآیند وصول چک های صیادی ثبت شده است.
نحوه استعلام سوابق چک
استعلام سوابق چک، ابزاری مهم برای هر دو طرف معامله (دارنده و صادرکننده) به منظور کاهش ریسک و افزایش اطمینان است:
- برای دارندگان (قبل از دریافت چک): قبل از قبول چک، به ویژه چک های صیادی، اکیداً توصیه می شود که از طریق سامانه های مربوطه (مانند سامانه ساد۲۴ یا اپلیکیشن های بانکی) و با وارد کردن شناسه ۱۶ رقمی چک صیادی، وضعیت اعتباری صادرکننده و سوابق چک های برگشتی او را استعلام کنید. این کار به شما کمک می کند تا از دریافت چک از افراد بدحساب یا چک هایی که احتمال برگشت خوردن آن ها زیاد است، اجتناب کنید.
- برای صادرکنندگان (برای اطلاع از وضعیت خود): صادرکنندگان نیز می توانند با استعلام از سامانه بانک مرکزی، از وضعیت چک های برگشتی خود مطلع شوند و در صورت وجود سابقه منفی، برای رفع سوء اثر از آن اقدام نمایند. این آگاهی، به آن ها کمک می کند تا قبل از صدور چک های جدید، وضعیت حساب های خود را سامان دهند.
نکاتی برای صادرکنندگان جهت پیشگیری
صادرکنندگان چک می توانند با رعایت نکات زیر، تا حد زیادی از برگشت خوردن چک های خود جلوگیری کنند:
- اطمینان از موجودی کافی: پیش از صدور چک، همواره از موجودی کافی در حساب بانکی خود اطمینان حاصل کنید.
- عدم صدور چک های وعده دار با جنبه کیفری: از صدور چک هایی که می دانید در تاریخ سررسید موجودی ندارند، خودداری کنید. قانون جدید چک، مجازات های سنگینی برای این موارد در نظر گرفته است.
- عدم دستکاری در چک: هرگونه قلم خوردگی، خط خوردگی یا عدم یکنواختی در متن چک می تواند موجب برگشت آن شود.
- ثبت صحیح اطلاعات در سامانه صیاد: برای چک های صیادی، اطمینان حاصل کنید که تمامی اطلاعات مربوط به چک (مبلغ، تاریخ، هویت گیرنده) به درستی در سامانه صیاد ثبت و توسط گیرنده نیز تأیید شده است.
- آگاهی از تبعات قانونی: با پیامدهای حقوقی و بانکی چک برگشتی آشنا باشید تا با مسئولیت بیشتری اقدام به صدور چک نمایید.
نکاتی برای دارندگان جهت پیشگیری و اطمینان بیشتر
دارندگان چک نیز می توانند با رعایت این نکات، ریسک های مربوط به دریافت چک را به حداقل برسانند:
- بررسی ثبت چک صیادی در سامانه: قبل از قبول هر چک صیادی، از طریق سامانه های مربوطه از ثبت و تأیید صحیح آن در سامانه صیاد اطمینان حاصل کنید.
- برگشت زدن به موقع چک در صورت عدم وصول: در صورت عدم وصول چک در تاریخ سررسید، برای حفظ حقوق قانونی خود (به ویژه جنبه کیفری در چک های قدیمی)، آن را در اسرع وقت برگشت بزنید.
- نگهداری دقیق از لاشه چک و گواهی عدم پرداخت: این دو سند، مدارک اصلی شما برای هرگونه پیگیری قانونی هستند؛ آن ها را با دقت نگهداری کنید.
- استعلام وضعیت صادرکننده: قبل از انجام معاملات با مبالغ بالا، سوابق چک برگشتی صادرکننده را از طریق سامانه های موجود استعلام کنید.
- عدم پذیرش چک های مشروط یا تضمینی مبهم: از پذیرش چک هایی که دارای شروط مبهم هستند یا به عنوان تضمین صادر شده اند، خودداری کنید مگر اینکه تمامی شرایط و توافقات به صورت شفاف و کتبی ثبت شده باشد.
اهمیت مشاوره حقوقی تخصصی
با توجه به پیچیدگی های قوانین مربوط به چک، به ویژه پس از اصلاحات جدید و تفکیک میان چک های صیادی و قدیمی و مسیرهای متعدد قانونی برای وصول یا رفع سوء اثر، بهره مندی از مشاوره حقوقی تخصصی امری ضروری است. یک وکیل متخصص در امور بانکی و چک می تواند:
- مسیر قانونی مناسب و کم هزینه تر را با توجه به شرایط خاص چک شما پیشنهاد دهد.
- شما را در تمامی مراحل قانونی (از برگشت زدن چک تا پیگیری در دادگاه یا اجرای ثبت) راهنمایی کند.
- از بروز اشتباهات قانونی که می تواند منجر به اتلاف وقت و هزینه شود، جلوگیری نماید.
- به شما در محاسبه خسارت تأخیر تأدیه و سایر مطالبات کمک کند.
- در مذاکره با طرف مقابل یا دفاع از حقوق شما در مراجع قضایی، نقش مؤثری ایفا کند.
مشاوره با متخصصین حقوقی، به شما اطمینان می دهد که اقدامات شما کاملاً بر اساس قانون و بهینه ترین حالت ممکن انجام شده و احتمال دستیابی به نتیجه مطلوب را افزایش می دهد.
سوالات متداول
آیا چک بدون تاریخ اعتبار دارد؟ نحوه اقدام برای آن؟
چک بدون تاریخ به طور کلی فاقد وصف کیفری است، اما همچنان به عنوان یک سند عادی بدهی معتبر تلقی می شود. دارنده می تواند با رضایت صادرکننده تاریخ را درج کند یا در صورت عدم توافق، می تواند با مراجعه به دادگاه، الزام صادرکننده به درج تاریخ را مطالبه کند و پس از آن اقدام به وصول نماید. در صورت درج تاریخ توسط دارنده بدون اجازه، جنبه کیفری چک کاملاً از بین می رود و فقط امکان پیگیری حقوقی وجود خواهد داشت.
اگر چک مفقود شود یا سرقت شود چه کنیم؟
در صورت مفقودی یا سرقت چک، صادرکننده باید فوراً به بانک مراجعه کرده و دستور عدم پرداخت چک را صادر کند. سپس، ظرف مدت هفت روز کاری، باید شکایت قضایی (اعلام سرقت یا مفقودی) را در دادسرا مطرح و گواهی آن را به بانک ارائه دهد. در غیر این صورت، بانک مکلف به رفع مسدودی است. دارنده قانونی چک در صورت مفقودی، می تواند با ارائه مدارک مثبته و اعلام مفقودی به دادگاه، تقاضای پرداخت وجه چک را از صادرکننده نماید.
آیا می توانیم چک برگشتی را دوباره به بانک ببریم و وصول کنیم؟
بله، پس از برگشت زدن چک و دریافت گواهی عدم پرداخت، اگر صادرکننده موجودی حساب را تأمین کند، دارنده می تواند مجدداً با همان لاشه چک و گواهی عدم پرداخت به بانک مراجعه کرده و وجه چک را دریافت نماید. در این صورت، عملیات رفع سوء اثر از چک به طور خودکار انجام خواهد شد.
خسارت تأخیر تأدیه چگونه محاسبه می شود و از چه زمانی تعلق می گیرد؟
خسارت تأخیر تأدیه چک بر اساس نرخ تورم اعلامی توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران محاسبه می شود و از تاریخ سررسید چک تا زمان وصول کامل وجه آن به دارنده تعلق می گیرد. برای مطالبه این خسارت، دارنده باید از طریق دعوای حقوقی در دادگاه اقدام نماید.
تفاوت تامین خواسته و اجرای ثبت در چیست؟
تأمین خواسته: یک قرار قضایی است که در جریان دعوای حقوقی مطالبه وجه چک، به درخواست دارنده و قبل از صدور حکم نهایی، برای توقیف اموال خوانده (صادرکننده، ظهرنویس، ضامن) صادر می شود تا امکان فرار از دین از بین برود. در چک های عادی معمولاً نیاز به تودیع خسارت احتمالی دارد.
اجرای ثبت: فرآیندی است که در آن، دارنده چک (به عنوان سند لازم الاجرا) بدون نیاز به طرح دعوا و کسب حکم دادگاه، مستقیماً از طریق اداره ثبت اسناد، درخواست توقیف اموال صادرکننده را می دهد تا وجه چک وصول شود. این روش فقط علیه صادرکننده قابل اقدام است.
اگر صادرکننده چک فوت کند، تکلیف چک برگشتی چیست؟
در صورت فوت صادرکننده چک، جنبه کیفری چک از بین می رود. اما دارنده همچنان می تواند از طریق مسیر حقوقی یا ثبتی، وجه چک را از محل ماترک (اموال به جا مانده) متوفی مطالبه کند. این مطالبه باید علیه ورثه متوفی و با معرفی اموال او صورت گیرد.
چگونه بفهمیم چک جنبه کیفری دارد یا نه؟
چک زمانی دارای جنبه کیفری است که تمامی شرایط قانونی (شامل حال بودن، مشروط نبودن، تضمینی نبودن، سفید امضا نبودن و در مهلت قانونی برگشت خورده باشد) را دارا باشد. چک های صیادی جدید غالباً جنبه کیفری ندارند. برای اطمینان دقیق تر، مشاوره با وکیل متخصص توصیه می شود.
آیا چک برگشتی را می توان از طریق شورای حل اختلاف پیگیری کرد؟
بله، در صورتی که مبلغ چک برگشتی کمتر از بیست میلیون تومان باشد، دارنده می تواند دعوای مطالبه وجه را از طریق شورای حل اختلاف پیگیری کند. این مسیر معمولاً سریع تر از دادگاه های عمومی است، اما تنها برای مبالغ پایین تر کاربرد دارد.
مسدودی حساب به دلیل چک برگشتی چه مدت طول می کشد؟
مسدودی حساب ها تا زمان رفع سوء اثر از چک برگشتی ادامه دارد. رفع سوء اثر نیز تا زمانی که یکی از روش های هفت گانه قانونی توسط صادرکننده (مانند پرداخت وجه، ارائه لاشه، رضایت نامه یا گذشت ۳ سال) انجام نشود، صورت نمی گیرد.
آیا برای برگشت زدن چک، نیاز است تمام مبلغ در حساب صادرکننده باشد؟
خیر. حتی اگر بخشی از مبلغ چک در حساب صادرکننده موجود باشد و مابقی کسری باشد، بانک موظف است گواهی عدم پرداخت را برای کسری مبلغ صادر کند. دارنده می تواند بخش موجود را دریافت و برای مابقی، گواهی عدم پرداخت را اخذ نماید. در قانون جدید، بانک مکلف است موجودی حساب را به میزان کسری چک مسدود کند.