شهر رشت، نگین سرسبز شمال ایران و مرکز استان گیلان، قدمتی دیرینه دارد که ریشه های آن به پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. این شهر با موقعیت جغرافیایی منحصربه فرد خود در جلگه گیلان و نزدیکی به دریای خزر، همواره کانون توجه رویدادهای تاریخی، تحولات اقتصادی و تبادلات فرهنگی بوده است. نام رشت نیز حکایت از ویژگی های اقلیمی و تجاری آن دارد.
از آبادی های کوچک پیش از اسلام تا تبدیل شدن به دارالمرز و پایتخت تجاری شمال در دوران صفویه و قاجار، رشت فصول متعددی از رشد و بالندگی، چالش ها و مقاومت را تجربه کرده است. حضور رودخانه های زرجوب و گوهررود، ارتباط با مرداب انزلی و دریای خزر، و قرار گرفتن در مسیر تجارت بین المللی، این شهر را به یکی از مهم ترین نقاط ایران تبدیل کرده بود. تاریخ پرفرازونشیب رشت، سرشار از وقایع مهمی چون نفوذ قدرت های خارجی، نقش آفرینی در جنبش مشروطه و خیزش جنبش جنگل، که هر یک هویت امروزی این شهر را شکل داده اند. این شهر نه تنها از نظر اقتصادی و تجاری، بلکه به دلیل پیشگامی در بسیاری از حوزه های فرهنگی و اجتماعی، جایگاهی ویژه در تاریخ ایران دارد و همواره نمادی از پویایی و نوآوری بوده است.
رشت قبل از میلاد مسیح تا به امروز
ریشه های کهن و شکل گیری اولیه
با نگاهی به پیشینه تاریخی گیلان، درمی یابیم که این شهر از قدیمی ترین مراکز سکونتگاهی در جلگه وسیع این استان است. برخی گیلان شناسان بر این باورند که بنای اولیه این منطقه به صورت یک آبادی روستایی، به دوران قبل از میلاد مسیح و به قوم کهن گیل و دیلم می رسد. این منطقه به دلیل قرار گرفتن در مرکز جلگه آبرفتی گیلان، پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه داشت. با این حال، تا قرون میانه اسلامی، به دلیل ناآرامی های سیاسی و نیاز به امنیت، شهرهای مهم گیلان بیشتر در مناطق کوهپایه ای و کوهستانی شکل گرفته بودند و آبادی رشت نیز توسعه چشمگیری نیافت.
با وجود این، وجود رودخانه های زرجوب و گوهررود که از میان شهر می گذرند و به مرداب انزلی می ریزند، از دیرباز اهمیت استراتژیک به این منطقه بخشیده بود. این موقعیت، امکان دسترسی به منابع آبی فراوان و همچنین مسیرهای ارتباطی طبیعی را فراهم می آورد. از نظر وجه تسمیه، رشت دارای روایت های گوناگونی است. برخی زبان شناسان واژه رشت را مرکب از رش و ت می دانند که به معنای باران ریز و مداوم است؛ ویژگی بارزی که با اقلیم پرباران این شهر همخوانی کامل دارد. گروهی دیگر آن را برگرفته از واژه اوستایی تیشتر به معنای الهه باران می دانند. همچنین، نظریه ای وجود دارد که رشت را صفتی برای بازاری در گودی می داند که به تدریج به نام این آبادی تبدیل شده است. این ریشه ها، همگی به شرایط جغرافیایی و اقلیمی خاص شهر اشاره دارند و از اعتبار بالایی برخوردارند.
عصر صفوی؛ دوران شکوفایی و مرکزیت
دوران صفویه، نقطه عطفی در تاریخ رشت محسوب می شود. پیش از این دوره، رشت بخشی از گیلان غربی بود و مرکزیت سیاسی و اقتصادی منطقه بیشتر در شهرهایی نظیر فومن و لاهیجان قرار داشت. اما با تصمیم شاه عباس صفوی، این شهر به عنوان مرکز ولایت گیلان انتخاب شد و این انتخاب، سرآغاز دوران توسعه و شکوفایی بی سابقه این شهر بود. توجه ویژه صفویان به مقابر و مزارات شیعه، مانند آقا سید ابوالقاسم و استاد ابوجعفر، به آبادانی محلات مختلف رشت کمک شایانی کرد و این شهر به تدریج گوی سبقت را از رقبای خود ربود.
در دوران صفویه، رشت به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و دسترسی به دریای خزر، به سرعت به یکی از مهم ترین شهرهای تجاری ایران تبدیل شد و به «دارالمرز» شهرت یافت.
در این دوره، رشت به دلیل اهمیت استراتژیک و دسترسی به دریای خزر، به سرعت به یکی از مهم ترین شهرهای تجاری ایران تبدیل شد. انعقاد قراردادهای متعدد تجاری با دولت های خارجی، به ویژه روسیه، نقش رشت را در مبادلات بازرگانی دوچندان کرد. این شهر به دلیل اهمیت استراتژیک خود در کرانه های جنوبی دریای خزر، به «دارالمرز» شهرت یافت و به عنوان دروازه اصلی تجارت ایران با اروپا شناخته می شد. القابی نظیر «دروازه اروپا» و «شهر باران های نقره ای با بام های سفالین مه آلود» نیز گواه بر اهمیت و زیبایی این شهر در آن دوران است. شکوفایی اقتصادی و رونق بازرگانی، این شهر را به شهری پرجاذبه برای سرمایه گذاری و مهاجرت تبدیل کرد و بنیان های شهری آن را بیش از پیش تقویت نمود.
نفوذ روسیه و تحولات اقتصادی
سقوط پایتخت صفویان به دست افغان ها و متعاقباً اشغال گیلان و رشت توسط نیروهای روس، شرایط کاملاً متفاوتی را برای این منطقه رقم زد. پطر کبیر، تزار روسیه، با هدف ضمیمه کردن گیلان به امپراتوری خود، شخصاً لواشف را به حکومت گیلان منصوب کرد. در این دوره، رشت نیاز به توسعه کالبدی داشت و بخش های وسیعی از بیشه زارها در جنوب شهر پاکسازی شدند تا فضای لازم برای گسترش شهری فراهم آید. اصلاحاتی که پطر کبیر در گیلان اعمال کرد، با نیازهای سرمایه داری نوظهور روسیه و تمرکز قدرت و امنیت اقتصادی در قلمرو تحت حاکمیت آن ها همسو بود.
روس ها در این مقطع، آغازگر تحولات مهمی در ساختار اقتصادی و شکل مالکیت بر زمین در گیلان شدند. آن ها املاک خاص دولت صفویه را به املاک خصوصی تبدیل کردند و ساختارهای اداری و روابط حاکم بر آن را نیز دستخوش تغییرات اساسی قرار دادند. این دگرگونی ها، تأثیر بسزایی در تولید مازاد ثروت، افزایش قدرت و انباشت سرمایه در شهر رشت داشت. اگرچه این دوران با اشغال نظامی و تغییرات تحمیلی همراه بود، اما به نوعی زیرساخت های لازم برای توسعه آتی تجارت و اقتصاد شهری را فراهم آورد و رشت را بیش از پیش در مدار روابط بین المللی قرار داد.
رشت در دوران قاجار و جنبش مشروطه
دوره قاجاریه، شاهد توسعه چشمگیر شهر رشت بود. در این زمان، رشت دارای دو بازار اصلی به نام های باربندان (ساغریسازان) و ساروق بندان بود که در قلب شهر قرار داشتند و کانون اصلی فعالیت های تجاری محسوب می شدند. یکی از مهم ترین تحولات این دوره، شکل گیری بندر ارتباطی پیربازار در فاصله یازده کیلومتری رشت، در محل تلاقی دو رودخانه گوهررود و زرجوب (سیاهرود) بود. این بندر، نقش حیاتی در انتقال کالاهای تجاری از روسیه به رشت و بالعکس ایفا می کرد. کالاها تا پیربازار با کشتی و سپس از طریق خط آهن (و بعدها راه مالرو و درشکه رو) به رشت منتقل می شدند. پیربازار که در ابتدا پره بازار یا بازار ساحلی نام داشت، به تدریج به پیربازار یا پیله بازار شهرت یافت و به لنگرگاه و بندر مهم رشت تبدیل شد.
رشت در دوران مشروطیت، در کنار تبریز، یکی از پرنفوذترین و فعال ترین شهرهای ایران در تحولات سیاسی و اجتماعی آن دوره بود و به نمادی از مقاومت و نوگرایی تبدیل گشت.
رشت در دوران مشروطیت، در کنار تبریز، یکی از پرنفوذترین و فعال ترین شهرهای ایران در تحولات سیاسی و اجتماعی آن دوره بود. موقعیت ممتاز جغرافیایی و ارتباطات گسترده تجاری با اروپا، این شهر را به پایگاهی برای اندیشه های نو و جنبش های آزادی خواهانه تبدیل کرده بود. مردم این شهر با آگاهی از تحولات جهانی و تأثیرپذیری از تجار و مسافران اروپایی، نقش بسزایی در پیشبرد اهداف مشروطه ایفا کردند. این شهر شاهد برنامه های عمرانی متعددی بود که چهره شهری آن را دگرگون ساخت و زیرساخت های لازم برای تبدیل شدن به یک شهر مدرن را فراهم آورد. رشت در این برهه از تاریخ، نه تنها یک مرکز تجاری، بلکه به نمادی از مقاومت و نوگرایی در برابر استبداد تبدیل شد.
جمهوری گیلان و پیامدهای آن
پس از انقلاب مشروطیت و در دوران پرآشوب پس از آن، رشت و گیلان صحنه یکی از مهم ترین جنبش های معاصر ایران، یعنی جنبش جنگل به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی شد. این جنبش که در ابتدا با هدف مبارزه با استبداد داخلی و نفوذ خارجی شکل گرفت، به تدریج ابعاد گسترده تری یافت. با حمایت و همکاری برخی نیروهای چپ گرا، از جمله بلشویک ها، جمهوری شورایی گیلان در سال ۱۲۹۹ شمسی در رشت اعلام موجودیت کرد. این جمهوری، که با نام جمهوری گیلان شناخته می شود، یکی از معدود تجربه های حکومتی مستقل و مردمی در تاریخ معاصر ایران بود که در شهر رشت مستقر شد و برنامه های اصلاحی اجتماعی و اقتصادی را در پیش گرفت.
جمهوری گیلان، اگرچه عمر کوتاهی داشت، اما تأثیر عمیقی بر تاریخ منطقه و ایران گذاشت. میرزا کوچک خان و یارانش، تلاش کردند تا با تکیه بر آرمان های عدالت خواهانه و استقلال طلبانه، الگویی از حکومت مردمی را پیاده کنند. اما اختلافات داخلی، تغییر سیاست های بین المللی و سرانجام قدرت گرفتن رضاخان در مرکز، به سقوط این جمهوری منجر شد و میرزا کوچک خان نیز به شهادت رسید. این رویداد، نشان دهنده روحیه مقاومت و پیشرو بودن مردم رشت و گیلان در برابر سلطه و استبداد بود و نام رشت را با مبارزات آزادی خواهانه در تاریخ معاصر ایران گره زد. میراث این جنبش، همچنان در حافظه تاریخی رشت و گیلان زنده است و نمادی از مبارزه برای استقلال و عدالت به شمار می رود.
تحولات کالبدی و اجتماعی در دوره پهلوی
با تسلط رضاخان و آغاز دوران پهلوی، چهره شهر رشت دستخوش تغییرات بنیادین شد. برنامه های توسعه شهری با احداث خیابان های جدید نظیر خیابان امام خمینی، سعدی، علم الهدی و شریعتی و نقطه تقاطع آن ها در میدان شهرداری، شکل تازه ای به رشت بخشید. این تحولات، بازار سنتی را به حاشیه خیابان ها کشاند و ساختمان های مسکونی که پیش تر در محلات قدیمی به صورت متراکم ساخته می شدند، در اطراف این خیابان های تازه احداث شده و محلات جدیدی را به وجود آوردند. این دوره، نشان دهنده یک الگوی جدید از شهرسازی مدرن در رشت بود که بر اساس اصول برنامه ریزی شهری آن زمان شکل گرفت.
در فاصله سال های ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۷ شمسی، توسعه شهر عمدتاً در امتداد خیابان های نوساز ادامه یافت. در مسیر این خیابان ها، کارخانجاتی از قبیل بلورسازی، حریربافی و گونی بافی، و همچنین بیمارستان ها و مدارس متعددی ساخته شدند که نشان از رشد صنعتی و اجتماعی رشت داشت. باغات و مزارع اطراف شهر به تدریج از بین رفته و با قطعه قطعه شدن، به واحدهای مسکونی تبدیل شدند، که این امر نشان دهنده گسترش فیزیکی شهر و تبدیل اراضی کشاورزی به مناطق شهری بود. از دهه ۱۳۵۰ شمسی به بعد نیز، گسترش رشت به سمت شمال و شمال غربی محسوس تر شد، با احداث مجموعه های مسکونی مانند شهرک گلسار و تبدیل اراضی کشاورزی به واحدهای مسکونی، که این روند تا به امروز نیز ادامه دارد.
رشت معاصر؛ شهر اولین ها و توسعه پایدار
در دهه های اخیر، گسترش شهر رشت در جهت شمال و شمال غرب تداوم یافته است، به طوری که واحدهای مسکونی پراکنده تا نزدیکی فرودگاه رشت نیز کشیده شده اند. علاوه بر این، در جهت غرب و شرق رشت، یعنی در اطراف جاده فومن و جاده لاهیجان، شاهد افزایش قابل ملاحظه واحدهای مسکونی، خدمات و صنایع کارگاهی هستیم. احداث جاده کمربندی که جاده های بندر انزلی، لاهیجان، تهران و فومن را به یکدیگر متصل می کند، نقش مهمی در تسهیل ترافیک و توسعه منطقه ای ایفا کرده است. همچنین، ایجاد شهرک صنعتی، وجود دانشگاه رشت در جاده تهران (جنوب شرق) و تعیین بخشی از جاده لاکان به عنوان محور توسعه، ساخت وسازهای جدید بسیاری را به این جهات هدایت کرده است.
رشت امروزه نه تنها به دلیل تاریخچه پرفرازونشیب و جاذبه های گردشگری، بلکه به خاطر پیشگامی در بسیاری از حوزه ها، از جمله تأسیس اولین تئاترها، سینماها، مدارس و بلدیه، جایگاه ویژه ای در ایران دارد.
رشت امروزه نه تنها به دلیل تاریخچه پرفرازونشیب و جاذبه های طبیعی و گردشگری زیبا، بلکه به خاطر پیشگامی در بسیاری از حوزه ها، جایگاه ویژه ای در ایران دارد. این شهر به حق «شهر اولین ها» لقب گرفته است. اولین بازارها، تئاترها و سینماها، اولین بازیگران زن، اولین مدارس، اولین داروخانه شبانه روزی ملی، اولین بانک ایران، اولین شهر برای صادرات و واردات به اروپا، اولین بیمارستان، اولین کتابخانه ملی، اولین چاپخانه و روزنامه، و اولین بلدیه (شهرداری) در این شهر زیبا تأسیس شده اند. این افتخارات، نشان دهنده روحیه نوگرایی و پیشرفت خواهی مردم رشت در طول تاریخ است. رشت به عنوان مرکز استان گیلان، همچنان در مسیر توسعه پایدار گام برمی دارد و می کوشد تا با حفظ میراث تاریخی و فرهنگی خود، آینده ای روشن تر را برای نسل های آتی رقم بزند.
سوالات متداول
قدمت شهر رشت چقدر است؟
قدمت شهر رشت به دوران پیش از میلاد مسیح و به شکل یک آبادی روستایی بازمی گردد. اگرچه توسعه چشمگیر آن از دوران صفویه آغاز شد، اما شواهد تاریخی نشان دهنده سکونت دیرینه در این منطقه جلگه ای گیلان است.
ریشه نام رشت از کجاست؟
ریشه نام رشت به دو نظریه اصلی بازمی گردد: اول، واژه ای مرکب از رش + ت به معنای باران ریز و مداوم که به اقلیم شهر اشاره دارد. دوم، برگرفته از واژه اوستایی تیشتر به معنای الهه باران.
مهمترین رویدادهای تاریخی رشت کدامند؟
مهمترین رویدادهای تاریخی رشت شامل انتخاب آن به عنوان مرکز گیلان در دوره صفوی، نقش محوری در تجارت با اروپا، اشغال توسط روس ها، مشارکت فعال در جنبش مشروطه و تأسیس جمهوری گیلان به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی است.
نقش رشت در تاریخ معاصر ایران چه بود؟
رشت در تاریخ معاصر ایران نقش بسیار مهمی ایفا کرد، به ویژه در جنبش مشروطه که یکی از کانون های اصلی آن بود. همچنین، این شهر خاستگاه جنبش جنگل و جمهوری شورایی گیلان بود که تأثیر عمیقی بر تحولات سیاسی و اجتماعی کشور گذاشت.
چه زمانی رشت به عنوان شهر شناخته شد؟
رشت به تدریج و از دوران صفویه، با انتخاب به عنوان مرکز ولایت گیلان و رونق تجارت، به یک شهر مهم و توسعه یافته تبدیل شد. مؤلف حدود العالم در قرن چهارم هجری نیز از آن به عنوان ناحیه ای بزرگ یاد کرده است که نشان از اهمیت آن پیش از صفویه دارد.