نوروز بل جشنی باستانی و کهن در استان گیلان است که ریشه های عمیق در فرهنگ و معیشت مردم این سرزمین دارد. این آیین دیرینه با تقویم دیلمی گره خورده و هر ساله در میانه مردادماه برگزار می شود تا نمادی از شکرگزاری تجدید حیات و همبستگی باشد.
جشنواره نوروز بل بیش از یک آیین محلی بازتابی از تاریخ و هویت مردمان شمال ایران است. این جشن کهن با قدمتی بیش از هزار و پانصد سال نه تنها در گیلان بلکه در بخش هایی از مازندران قزوین و البرز نیز برگزار می شده است. واژه بل در زبان گیلکی به معنای شعله آتش است که خود گویای اهمیت این عنصر در مراسم نوروز بل است. این جشن پیوندی ناگسستنی با چرخه طبیعت کشاورزی و دامداری دارد و فلسفه وجودی آن را می توان در شکرگزاری از نعمات الهی و آمادگی برای فصول سرد سال جستجو کرد. در ادامه به بررسی ابعاد مختلف این جشن باستانی از تاریخچه تا نحوه برگزاری و احیای مجدد آن خواهیم پرداخت.
تاریخچه جشنواره نوروز بل
تاریخچه جشنواره نوروز بل به قرن ها پیش بازمی گردد و قدمتی بالغ بر هزار و پانصد سال برای آن تخمین زده می شود. این آیین کهن در گذشته با شکوه و عظمت خاصی در مناطق مختلف گیلان و نواحی همجوار برگزار می شده است. آغاز این جشن با افروختن آتش های بزرگ همراه بود؛ شعله هایی که نه تنها نویدبخش سال نو بودند بلکه کارکردی ارتباطی و پیشگویانه نیز داشتند. مردم بر این باور بودند که جهت حرکت دود آتش می تواند نشانه ای از وضعیت آب وهوای زمستان پیش رو باشد؛ دودی که به سمت کوهستان های شمالی می رفت خبر از سرمای سخت می داد و دودی که به سمت جنوب متمایل می شد نویدبخش زمستانی ملایم تر بود. این باورها نشان از ارتباط عمیق مردمان آن زمان با طبیعت و تلاش برای درک نشانه های آن دارد.
در روزهای نوروز بل مردم به خانه تکانی و پاکسازی محیط زندگی خود می پرداختند عملی نمادین که به معنای زدودن کهنگی و استقبال از تازگی بود. پخت نان و شیرینی های محلی تهیه غذاهای خاص و پوشیدن لباس های نو از دیگر رسوم این جشن بود. یکی از آیین های مهم سوزاندن لباس های قدیمی در آتش بود که نمادی از پاکی تجدید حیات و رهایی از پلیدی ها به شمار می رفت. با این کار مردم برای سلامتی آبادانی و خوشبختی خود و خانواده هایشان دعا می کردند و با امید به سالی پربار به استقبال آینده می رفتند.
چوپانان ارشد کوهستان که به «سرگالش ها» معروف بودند نقش کلیدی در این مراسم ایفا می کردند. آن ها آتش های نوروزی را در بلندترین نقاط کوهستانی روشن می کردند تا علاوه بر اعلام آغاز سال نو فصل کوچ دام ها را به سایر دامداران و آغاز برداشت محصول را به کشاورزان خبر دهند. این مراسم صرف نظر از جنبه های آیینی کارکردی عملی در زندگی معیشتی مردم داشت و نشان دهنده هماهنگی زندگی آن ها با چرخه های طبیعی و فصول سال بود. در مجموع تاریخچه نوروز بل داستانی از پیوند انسان با طبیعت شکرگزاری امید و همبستگی اجتماعی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است.
جشنواره نوروز بل بزرگداشت یک جشن باستانی
جشنواره نوروز بل نه تنها یک مناسبت تقویمی بلکه بزرگداشتی باشکوه برای یک جشن باستانی و آیین کهن ایرانی است که ریشه های آن به اعماق تاریخ فلات ایران بازمی گردد. این آیین که قرن هاست در استان گیلان و مناطق همجوار مانند مازندران قزوین و البرز برگزار می شود نمادی از پیوند ناگسستنی مردمان این سرزمین با طبیعت و چرخه های زندگی است. نام نوروز بل خود گویای اهمیت عنصر آتش در این جشن است؛ بل در زبان گیلکی به معنای شعله آتش است که در این مراسم نقشی محوری ایفا می کند و نمادی از گرما نور رونق و خوشبختی به شمار می رود.
آغاز این جشن کهن شب پایانی ماه اسفندار در تقویم دیلمی است که تقریباً مصادف با شانزدهم مردادماه در تقویم شمسی رایج امروزی است. در این شب مردم با برافروختن آتش های پرشکوه گرد هم می آیند و با خواندن سرودها و رقص های محلی به استقبال فصلی جدید از سال می روند. این مراسم فرصتی برای مردمانی است که در طول سال بی وقفه به فعالیت های کشاورزی و دامداری مشغول بوده اند تا لحظه ای از کار دست کشیده به استراحت بپردازند و با شادی و دلخوشی وارد فصل سرد شوند.
جشن نوروز بل فراتر از یک سرگرمی یک آیین شکرگزاری برای نعمات سال گذشته و طلب برکت برای سال پیش رو است. در کنار برپایی آتش و پایکوبی تهیه و صرف غذاهای محلی نیز از ارکان اصلی این جشن محسوب می شود که به تقویت پیوندهای اجتماعی و خانوادگی کمک شایانی می کند. این جشنواره نه تنها یک جشن سالانه بلکه یک میراث فرهنگی زنده است که ارتباط عمیق مردم گیلان با زمین و زمان کار و زندگی و شادی و امید را به نمایش می گذارد و هر ساله با شور و حال خاصی برگزار می گردد.
زمان برگزاری جشنواره نوروز بل
زمان برگزاری جشنواره نوروز بل ارتباطی ناگسستنی با گاه شمار کهن گیلکی یا دیلمی دارد که یکی از قدیمی ترین و دقیق ترین تقویم های محلی ایران محسوب می شود. این گاه شمار باستانی متشکل از دوازده ماه است و نوروز بل در واقع آخرین روز از آخرین ماه این تقویم را جشن می گیرد. این روز که در تقویم شمسی رایج امروزی تقریباً با نیمه های مردادماه یعنی شب شانزدهم و روز هفدهم مرداد همزمان است آغاز سال نو دیلمی را نوید می دهد. این همزمانی با اواسط تابستان برخلاف نوروز ملی که در آغاز بهار است ویژگی منحصربه فرد نوروز بل به شمار می رود و ریشه های عمیقی در معیشت و فرهنگ مردمان این مناطق دارد.
امروزه برگزاری جشنواره نوروز بل عمدتاً در مناطق گیلان بخش هایی از مازندران طالقان و الموت قزوین ادامه دارد. اگرچه ممکن است شیوه ها و جزئیات برگزاری این جشن در طول زمان دستخوش تغییراتی شده باشد اما روح و جوهره اصلی آن یعنی برپایی آتش و گردهمایی مردم همچنان حفظ شده و مورد علاقه و توجه نسل های جدید قرار دارد. این پایداری نشان از اهمیت این آیین در حفظ هویت فرهنگی و ارتباط با ریشه های اجدادی دارد.
نوروز بل بیش از یک جشن ساده نمادی از تداوم فرهنگ بومی و گاه شماری اجدادی مردمان این سرزمین است. این جشن فرصتی دوباره برای زنده نگه داشتن سنت ها دور هم جمع شدن خانواده ها و جوامع محلی و شکرگزاری از نعمات طبیعت است. برگزاری آن در میانه مردادماه نه تنها از نظر نجومی و تقویمی دارای اهمیت است بلکه از جنبه های کشاورزی و دامداری نیز معنای خاصی می یابد زیرا مصادف با پایان فصل برداشت و آغاز آماده سازی برای کوچ و فصول سردتر است.
فلسفه برگزاری جشن نوروز بل
فلسفه برگزاری جشن نوروز بل ریشه های عمیقی در سبک زندگی معیشت و باورهای مردمان باستانی گیلان و مناطق دیلمی دارد. یکی از دلایل اصلی انتخاب میانه مردادماه برای آغاز سال نو به چرخه کشاورزی و دامداری و همچنین زمان پرداخت مالیات سالانه بازمی گردد. گالشی ها و کشاورزان می توانستند تا این زمان تمامی کارهای مربوط به برداشت محصولات و فعالیت های دامپروری خود را به پایان برسانند. این جشن در واقع فرصتی برای شکرگزاری از تلاش های یک ساله و جشن گرفتن موفقیت ها و دستاوردهای اقتصادی بود. آن ها با برپایی این آیین به شکرانه نعمات خداوند می پرداختند و آغاز سال جدید خراجی را به یکدیگر تبریک می گفتند که نشان از ارتباط تنگاتنگ این جشن با نظام اقتصادی و اجتماعی آن دوران دارد.
نوروز بل برای مردمان گیلان صرفاً نماد آمدن سال نو نبود بلکه تجلی گاه ارتباط نزدیک و احترام آن ها به طبیعت و اهمیت تلاش های مداوم در زمینه کشاورزی و دامداری بود. این جشن فرصتی برای تجدید قوا و ورود با نشاط به فصول سرد سال بود. در کنار این دلایل معیشتی و اقلیمی برخی روایات اسطوره ای نیز به فلسفه نوروز بل معنا می بخشند.
یکی از این روایات جشن نوروز بل را به غلبه فریدون بر ضحاک ماردوش فرمانروای ستمگر و ظالم مرتبط می داند. بر اساس این افسانه ضحاک که بر مردم ظلم می کرد و هر روز مغز دو انسان را خوراک مارهایش می ساخت توسط فریدون بزرگ شکست داده شد. فریدون پس از پیروزی حکومتی عادلانه را بنیان نهاد و روز پیروزی خود را آغاز سال نو قرار داد تا همواره یادآور رهایی از ستم و آغاز دورانی از عدالت و نیک بختی باشد. این روایت بُعدی حماسی و اسطوره ای به جشن نوروز بل می بخشد و آن را فراتر از یک آیین کشاورزی به نمادی از پیروزی خیر بر شر و عدالت بر ظلم تبدیل می کند که نشان دهنده عمق فرهنگی و تاریخی این جشن است.
نحوه برگزاری جشن نوروز بل
نحوه برگزاری جشن نوروز بل در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده است اما جوهره اصلی آن همچنان حفظ شده و امروزه نیز با برنامه های فرهنگی متنوع و جذابی همراه است. این جشن کهن به عنوان یکی از مهم ترین و پرطرفدارترین رویدادهای سالانه در استان گیلان و مناطق اطراف نه تنها برای مردم محلی بلکه برای گردشگران از سراسر کشور و حتی خارج از کشور نیز جاذبه های منحصربه فردی را فراهم می آورد. برنامه هایی که در طول این جشن برگزار می شوند طیف وسیعی از فعالیت های آیینی هنری ورزشی و اجتماعی را در بر می گیرد که هر یک به نوبه خود به غنای فرهنگی این مراسم می افزایند. این مراسم ها نه تنها شادی و نشاط را به ارمغان می آورند بلکه فرصتی برای نمایش سنت ها و حفظ میراث ناملموس این سرزمین هستند. در ادامه به تفصیل به برخی از این برنامه ها و آیین ها خواهیم پرداخت که شامل اجرای موسیقی و رقص های محلی روشن کردن آتش برپایی بازار و مسابقات ورزشی و سایر مراسم خاص این جشن می شود.
موسیقی و رقص های محلی
موسیقی و رقص های محلی از ارکان اصلی و جذابیت های بی بدیل جشنواره نوروز بل به شمار می روند. این اجراها که با صدای دلنشین زنان و مردان بومی که آوازهای محلی و ترانه های فولکلور را زمزمه می کنند همراه می شوند فضای جشن را آکنده از شور و هیجان می سازند. رقص های گروهی و آیینی با حرکات موزون و لباس های رنگارنگ سنتی داستان هایی از زندگی روستایی کار و تلاش و شادی های جمعی را روایت می کنند. این آوازها و رقص ها نه تنها به تقویت روحیه جمعی و اتحاد مردم کمک می کنند بلکه بخشی مهم از انتقال فرهنگ شفاهی و هنرهای نمایشی از نسلی به نسل دیگر هستند. حضور نوازندگان محلی با سازهای سنتی به این اجراها اصالت بیشتری می بخشد و مخاطبان را غرق در زیبایی های فرهنگ گیلان می کند.
روشن کردن آتش
یکی از برجسته ترین و نمادین ترین لحظات جشن نوروز بل آیین روشن کردن آتش های بزرگ است. در شب نوروز بل با تاریک شدن هوا آتش های عظیم در نقاط مرتفع و میدان های اصلی برافروخته می شوند و مردم از هر سو به دور این شعله های فروزان جمع می شوند. مردان بومی با پوشیدن لباس های محلی به دور آتش می گردند و سرودهایی را برای طلب خیر و برکت سلامتی و آغاز خوش سال جدید می خوانند. این مراسم آتش افروزی فراتر از یک نمایش بصری نمادی از پیوند دیرینه مردم با طبیعت پاکسازی از پلیدی ها و استقبال از نور و روشنایی است. این آتش ها نه تنها خبر از آغاز سال نو می دادند بلکه در گذشته کارکردی برای پیش بینی وضعیت آب وهوا و اطلاع رسانی نیز داشتند که نشان از هوشمندی و درک عمیق مردم از محیط اطرافشان است.
بازار و مسابقات ورزشی
بازار و مسابقات ورزشی نیز بخش دیگری از جشنواره نوروز بل را تشکیل می دهند که ابعاد اجتماعی و اقتصادی این جشن را پررنگ تر می کنند. در این بازارهای محلی انواع کالاهای بومی محصولات کشاورزی تازه و صنایع دستی نفیس منطقه به فروش می رسند که فرصتی عالی برای حمایت از تولیدکنندگان محلی و آشنایی بازدیدکنندگان با فرهنگ و هنر گیلان است. از سوی دیگر مسابقات ورزشی سنتی مانند کشتی گیله مردی طناب کشی و اسب سواری نیز برگزار می شوند که شور و هیجان خاصی به جشن می بخشند. این مسابقات نه تنها جنبه سرگرمی دارند بلکه نمادی از قدرت بدنی مهارت و روحیه رقابتی مردمان این سرزمین هستند و فرصتی برای نمایش توانایی های جسمی و روحی جوانان فراهم می آورند.
سایر مراسم جشن
جشن نوروز بل با سنت ها و مراسم های دیگری نیز همراه است که هر یک به نوبه خود به غنای این آیین می افزایند و شادی و سرور مردم را دوچندان می کنند. یکی از این سنت ها آیین عروس گلی است که در آن دختران با لباس های زیبای سنتی به رقص و پایکوبی می پردازند. مراسم کاروان کوچ نیز نمادی از سفر دامداران عشایر است که شبانه با نور شمع و شعله در شب نوروز بل برگزار می شود تا شرکت کنندگان به روشنایی و شادی سال آینده امیدواری داشته باشند. این مراسم ها هرچند ممکن است در برخی مناطق کمرنگ شده باشند اما در مجموع تلاش هایی برای حفظ و انتقال آیین های کهن به نسل های جدید هستند و نشان دهنده تنوع و عمق فرهنگ مردم گیلان در جشن نوروز بل می باشند.
برنامه های روز جشنواره
برنامه های روز جشنواره نوروز بل مجموعه ای غنی و متنوع از فعالیت های فرهنگی هنری و ورزشی را شامل می شود که هر یک به نوبه خود به شور و نشاط این آیین باستانی می افزایند. این برنامه ها با هدف حفظ و احیای سنت های دیرینه جذب مشارکت عمومی و معرفی هرچه بهتر این میراث فرهنگی به نسل های جدید و گردشگران طراحی شده اند. از جمله مهم ترین بخش های این رویداد می توان به اجرای کنسرت های موسیقی سنتی اشاره کرد که با نوای سازهای محلی و آوازهای بومی فضایی دلنشین و اصیل را خلق می کنند. این اجراها فرصتی برای شنیدن ترانه های کهن گیلکی و آشنایی با ملودی های بومی منطقه هستند.
نمایش های آیینی و سنتی نیز بخش جدایی ناپذیری از برنامه روز جشنواره هستند. این نمایش ها که اغلب برگرفته از داستان ها افسانه ها و یا رویدادهای تاریخی محلی هستند به شکلی هنرمندانه ابعاد مختلف فرهنگ و زندگی مردمان گیلان را به تصویر می کشند. اجرای آوازخوانی شبانی که ریشه در زندگی دامداران و چوپانان منطقه دارد نیز از دیگر برنامه های جذاب است که حس نوستالژی و پیوند با گذشته را در مخاطبان زنده می کند.
بازارچه های محلی و صنایع دستی بخش دیگری از فعالیت های روز جشنواره را تشکیل می دهند. این بازارچه ها محلی برای عرضه محصولات کشاورزی غذاهای سنتی و دست سازه های هنرمندان بومی هستند و فرصتی برای تعامل مستقیم میان تولیدکنندگان و بازدیدکنندگان فراهم می آورند. مسابقات ورزشی سنتی مانند کشتی گیله مردی که نمایشی از قدرت و مهارت است و همچنین آیین کاروان کوچ که نمادی از کوچ دامداران است به همراه آتش نوروزی و نورافشانی های شبان به جذابیت های این جشنواره می افزایند. این برنامه ها در کنار هم تجربه ای جامع و به یادماندنی از فرهنگ و تاریخ گیلان را برای شرکت کنندگان رقم می زنند.
فراموشی و احیای مجدد جشنواره
جشنواره نوروز بل همچون بسیاری از آیین های کهن در برهه ای از تاریخ دچار فراموشی و کم رنگی شد. تغییر سبک زندگی مهاجرت از روستاها به شهرها و کمرنگ شدن مشاغل سنتی مانند کشاورزی و دامداری از جمله عواملی بودند که باعث شدند این سنت دیرینه برای سال ها در غبار زمان پنهان بماند. اما شور و اشتیاق به حفظ هویت فرهنگی و میراث اجدادی جرقه ای برای احیای دوباره این جشن شد. این حرکت مهم در سال ۱۳۸۵ توسط گروهی از جوانان دغدغه مند در روستای ملکوت املش آغاز شد. آن ها با تلاشی بی وقفه و با الهام از خاطرات بزرگان و آیین های نقل شده تصمیم به برگزاری مجدد نوروز بل گرفتند.
این اقدام با استقبالی بی نظیر از سوی مردم محلی به ویژه در شهرهای لنگرود و لاهیجان و سایر مناطق شرقی استان گیلان مواجه شد. خبر احیای این جشن باستانی به سرعت دهان به دهان گشت و هر سال بر تعداد شرکت کنندگان و بازدیدکنندگان افزوده شد. این مراسم هر بار با جلوه ای باشکوه تر و پررنگ تر از گذشته برگزار گردید و تدریجاً نوروز بل جایگاه خود را به عنوان یکی از مهم ترین رویدادهای فرهنگی منطقه بازیافت. این موفقیت نتیجه همدلی و تلاش جمعی برای بازگرداندن یک سنت ارزشمند به متن زندگی روزمره بود.
نقطه عطف مهم در مسیر احیای نوروز بل ثبت ملی آن به عنوان یکی از میراث فرهنگی ناملموس ایران در سال ۱۳۹۶ بود. این اقدام نه تنها به این جشن کهن رسمیت و حمایت قانونی بخشید بلکه اهمیت آن را در سطح ملی و حتی بین المللی برجسته ساخت. ثبت ملی نوروز بل به معنای تعهد به حفظ و ترویج این آیین برای نسل های آینده است. امروزه جشنواره نوروز بل فراتر از یک جشن محلی به یک رویداد گردشگری مهم تبدیل شده است. گردشگرانی از اقصی نقاط ایران و حتی خارج از کشور برای تجربه این آیین باستانی و آشنایی با فرهنگ غنی گیلان به این منطقه سفر می کنند که این امر به رونق اقتصادی و فرهنگی منطقه نیز کمک شایانی می نماید.
جشنواره نوروز بل نمادی از پایداری فرهنگ و هویت مردمان گیلان است که از فراموشی به سوی احیای باشکوه گام نهاده است. این جشن نه تنها گذشته را زنده می کند بلکه پلی میان نسل ها و محلی برای تبادل فرهنگی است.
سرنوشت جشنواره نوروز بل
سرنوشت جشنواره نوروز بل پس از سال ها فراموشی و سپس احیای مجدد اکنون در مسیر پایداری و توسعه قرار گرفته است. با ثبت ملی این جشن به عنوان یکی از مهم ترین عناصر فرهنگی ایران آینده ای روشن تر برای حفظ و ترویج آن پیش بینی می شود. امروزه مردم همچنان با شور و اشتیاق فراوان به شیوه گذشتگان خود این جشن را برگزار می کنند و بسیاری از رسوم و آیین های دیرینه را زنده نگه می دارند. این پایداری نشان از ریشه های عمیق نوروز بل در بطن جامعه و فرهنگ گیلان دارد.
این جشن فرصتی مغتنم برای تجدید دیدارها تبریک گفتن سال نو به یکدیگر و تقسیم شیرینی و میوه است که به تقویت پیوندهای اجتماعی و خانوادگی کمک می کند. ترانه ها و آوازهای قدیمی که سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده اند همچنان در فضای جشن طنین انداز می شوند و به حفظ و انتقال شفاهی تاریخ و فرهنگ این میراث ارزشمند کمک شایانی می کنند. رسم روشن کردن آتش به عنوان نمادی از نور پاکی و آرزوی آغازی خوش برای سال جدید همچنان در کانون توجه قرار دارد و جمعیت زیادی را به دور خود جمع می کند.
اگرچه برخی از کارکردهای سنتی جشن مانند کوچ دامداری در شکل امروزی خود تغییر یافته یا کمرنگ شده اند اما حضور پرشور جوانان در مراسم نوروز بل امیدواری به آینده این جشن را دوچندان کرده است. مشارکت فعال نسل جدید تضمینی برای تداوم و انتقال این فرهنگ غنی به آیندگان است. نوروز بل فراتر از یک جشن صرف به نمادی از همبستگی و اتحاد مردم تبدیل شده است. آن ها با جشن و شادی در کنار هم قدرت فرهنگ و هویت خود را به نمایش می گذارند و از ارزش های اجدادی خود دفاع می کنند. این رویداد امروزه نه تنها به عنوان یک جشن محلی بلکه به عنوان یک رکن مهم در حفظ و انتقال فرهنگ و هویت ملی ایران شناخته می شود و نقش بسزایی در جذب گردشگر و معرفی غنای فرهنگی این سرزمین ایفا می کند.
نوروز بل نه تنها جشنی باستانی بلکه نمادی زنده از مقاومت فرهنگی همبستگی اجتماعی و پایداری هویت مردمان گیلان در گذر زمان است.
سوالات متداول
جشن نوروز بل چیست؟
نوروز بل جشنی باستانی و کهن در استان گیلان است که آغاز سال نو دیلمی را در تقویم محلی گیلکی ها جشن می گیرد. این آیین با افروختن آتش رقص موسیقی محلی و شکرگزاری از نعمات طبیعت همراه است.
چرا نوروز بل در میانه مرداد جشن گرفته می شود؟
این زمان با پایان کارهای کشاورزی و دامداری و موعد پرداخت مالیات سالانه گالشی ها همزمان بود. این جشن بهانه ای برای شکرگزاری از تلاش یک ساله و آغاز سال جدید خراجی در تقویم دیلمی است.
چرا در جشن نوروز بل آتش بر پا می شود؟
آتش نمادی از نور گرما پاکی و دفع سرما و سختی های زمستان است. همچنین در گذشته روشن کردن آتش توسط سرگالش ها وسیله ای برای اطلاع رسانی آغاز سال نو و زمان کوچ دامداران بود.