حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱.۸۰۱ کیلومترمربع شامل ۳ استان آذربایجان غربی، شرقی و کردستان است. روخانه‌های این حوضه آبی به دریاچه ارومیه منتهی می‌شود که اکنون این دریاچه در بدترین شرایط تاریخ خود قرار گرفته و تنها یک قدم با “مرگ” فاصله دارد.
عوامل مختلف طبیعی و انسانی در رقم خوردن شرایط کنونی دریاچه ارومیه تأثیر داشته‌اند که بر اساس مطالعات دانشگاه تبریز در سال ۲۰۲۰، عامل انسانی (آنتروپوژنیک) نقش اصلی و تعیین‌کننده را در رقم خوردن شرایط فعلی دریاچه ارومیه داشته است؛ در این مطالعات، نقش عوامل اقلیمی بین ۱۶ تا ۳۵ درصد و نقش عامل انسانی بین ۶۵ تا ۸۴ درصد ذکر شده است.
عوامل انسانی که در رقم خوردن وضعیت اسفناک امروز دریاچه ارومیه نقش داشته‌اند به ترتیب شامل سدسازی‌های متعدد در حوضه آبریز این دریاچه، ساخت بزرگراه شهید کلانتری، توسعه ۲۷۰ هزار هکتاری اراضی کشاورزی است که البته بیشتر این سدسازی‌ها نیز به منظور توسعه کشاورزی انجام شده و از ۲۳ سد فعال در این حوضه آبریز، کشاورزی در کاربرد ۱۵ سد دیده شده است.
در واقع باید گفت که ساخت سد‌های متعدد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و بسته شدن مسیر ورودی رودخانه‌های ورودی به این دریاچه، نقش قطع رگ‌های حیاتی دریاچه ارومیه را داشته و با وجود ۲۳ سد فعال در حوضه آبریز دریاچه ارومیه طی سالیان متمادی و در صورتی که تجدیدنظر جدی و قطعی برای این سدها نشود، مرگ حتمی دریاچه ارومیه را شاهد خواهیم بود!
فقط یک لحظه تصور کنید که امروز هیچ سدی در مسیر روخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه وجود نمی‌داشت و تمام دبی این روخانه‌ها به‌صورت مستقیم وارد این دریاچه می‌شد! آیا در آن صورت حتی شاهد یک متر کاهش سطح آب دریاچه ارومیه می‌بودیم؟!
یکی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲، متوقف کردن ۳۳ سد جدید در دست اجرا (غیر از ۲۳ سد فعال فعلی!) یا مطالعه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه بود که از میان آنها چهار سد سیمینه، لیلان، باراندوز و نازلو اهمیت بیشتری داشتند.
با این وجود، در حالی که دریاچه ارومیه در معرض خطر مرگ قرار دارد، نمایندگان شهر‌های حاشیه این دریاچه سودای گسترش کشاورزی را در حوضه رای‌گیری خود در سر دارند بدون آنکه به تاثیر سدسازی‌ها بر حوضه آبریز دریاچه ارومیه و پیامدهای آن نیم‌نگاهی داشته باشند، از این اقدام ستاد احیای دریاچه ارومیه گلایه دارند.
در ادامه به بررسی ۲۳ سد فعالی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، نفس این دریاچه را به شماره انداخته، می‌پردازیم:
۱. سد زولا
سد مخزنی زولا در ۱۵ کیلومتری شمال غرب شهر سلماس بر روی “رودخانه زولا چای” واقع شده است، این سد از نوع خاکی با هسته رسی بوده و به منظور تامین آب ۹ هزار و ۲۷۲ هکتار از اراضی کشاورزی منطقه و تأمین آب مطمئن شرب و صنعت شهر‌های سلماس و تازه شهر در فروردین ماه ۱۳۸۹ به بهره برداری رسیده است.
مسیر انتهایی “روخانه زولا چای” به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی زولا چای از سال ۸۹ تا به امروز تقریبا صفر بوده است! در حال حاضر با ساخت این سد، قسمت‌های انتهایی روخانه زلا چای خشک شده و دیگر هیچ آبی از این رودخانه فصلی به دریاچه ارومیه نمی‌رسد!
۲. سد ساروق
سد مخزنی ساروق (گوگردچی) که بر روی رودخانه “قراقیه” در ۱۸ کیلومتری شهرستان تکاب در جنوب استان آذربایجان‌غربی و در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال ۱۳۸۸ احداث شده است.
این سد با هدف تأمین آب شرب و صنعت شهرستان تکاب به میزان ۱۰ میلیون مترمکعب در سال و نیز تأمین آب ۵۵۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان به میزان ۴۱ میلیون مترمکعب در سال احداث شد.
مسیر انتهایی “روخانه قراقیه” هم به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه قراقیه از سال ۸۸ تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۳. سد شهرچای
شهرچای یک سد خاکی ـ سنگریزه‌ای در بالادست شهر ارومیه است که بر رودخانه شهرچای احداث شده است! هدف عمده ساخت این سد با حجم مخزن ۲۲۱ میلیون مترمکعب، تأمین آب مورد نیاز شرب و صنعت ارومیه و تأمین نیاز آب کشاورزی اراضی واقع در پایین دست سد شهرچای است.
رودخانه شهرچای یکی از چهار رود مهم تغذیه‌کننده دریاچه ارومیه است که ساخت این سد نیز ورودی آب از این محل به دریاچه را به حداقل رسانده است.
۴. سد شهید کاظمی
سد شهید کاظمی بوکان در سال ۱۳۵۰ بر روی رودخانه زرینه‌رود تأسیس شده است. این سد که حجم مخزنی معادل ۷۶۲ میلیون مترمکعب دارد با هدف تأمین آب کشاورزی، شرب و برق منطقه در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی و شمال استان کردستان و در حوضه آبریز دریاچه ارومیه احداث شده است.
مسیر انتهایی “روخانه زرینه‌رود” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی زرینه رود از سال ۱۳۵۰ تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۵. سد ماکو (بارون)
سد ماکو (بارون) یکی از بزرگترین سد‌های استان آذربایجان‌غربی است که بر روی رودخانه “زنگمار” و در نزدیکی روستای بارون در شهرستان چالدران و در حوضه آبریز دریاچه ارومیه احداث شده است؛ گنجایش این سد ۱۴۰ میلیون متر مکعب است و پنجمین سد بزرگ استان آذربایجان غربی شناخته می‌شود.
مسیر انتهایی رودخانه “زنگمار” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه زنگمار از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۶. سد مهاباد
سد مهاباد نیز یکی از سد‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه است که بر روی رودخانه مهاباد در شهر مهاباد ساخته شده است؛ این سد جزو ۱۰ سد پرآب کشور است و در حالت کلی مجموع حجم کل ورودی سالیانه آن معادل ۳۳۹/۳۰۴ میلیون مترمکعب است.
مسیر انتهایی رودخانه “مهاباد” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه مهاباد از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۷. سد سیلوه
سد سیلوه یک سد خاکی است که بر روی “رود لاوین” در نزدیکی روستای سیلوه در شهرستان پیرانشهر استان آذربایجان غربی و در حوضه آبریز دریاچه ارمیه ساخته شده است. هدف اولیه ساخت سد انتقال میان‌حوضه‌ای به منظور کشاورزی بود، اما با توجه به شرایط دریاچه ارومیه، انتقال آب از حوضه زاب کوچک به حوضه دریاچه ارومیه جهت احیای دریاچه و آبیاری ۹۴۰۰ هکتار زمین کشاورزی نیز جزو اهداف آن قرار گرفت.
حجم مخزن این سد، ۸۴ میلیون مترمکعب است.
۸. سد آغ‌چای
سد مخزنی آغ‌چای بر روی رود آغ چای در شهرستان چایپاره در شمال استان آذربایجان غربی و در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ساخته شده است.
این سد بزرگترین سد قوسی خاکی کشور و بزرگترین سد مخزنی استان آذربایجان غربی است که ۲۰۰ میلیون مترمکعب گنجایش دارد.
مسیر انتهایی رودخانه “آغ چای” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه آغ چای از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۹. سد حسنلو
سد حسنلو در استان آذربایجان غربی و شمال شهر نقده در حد فاصل رودخانه گدار و دریاچه ارومیه بر روی رودخانه گدارچای قرار دارد. حجم مخزن و حجم تنظیمی آن به ترتیب ۹۹ و ۹۳ میلیون مترمکعب است.
مسیر انتهایی رودخانه “گدارچای” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه گدارچای از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۰. سد سلماس (دریک)
سد دریک در ۱۵ کیلومتری غرب شهرستان سلماس بر روی رودخانه دریک در حوضه آبریز دریاچه ارومیه که از کوه‌های مرزی ایران و ترکیه سرچشمه می‌گیرد، ساخته شده است.
این سد که در سال ۱۳۸۹ به بهره‌برداری رسیده است، حجم مخزن ۲۲ میلیون مترمکعبی دارد و هدف از احداث این سد، تأمین آب زراعی ۶۰۰۰ هکتار از اراضی دشت سلماس، بهبود سیستم آبیاری اراضی پایین دست سد و پرورش ماهی است.
مسیر انتهایی رودخانه “دریک” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه دریک از سال ۸۹ تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۱. سد شهید قنبری
سد خاکی شهید قنبری ماکو از نوع هسته رسی با صرف اعتباری بالغ بر بیش از ۲۵۰ میلیارد ریال در ۹ کیلومتری شمال غرب شهرستان ماکو بر روی رودخانه ساری سو در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال ۱۳۸۶ احداث شده است. ظرفیت مخزن این سد ۲۶ میلیون و ۵۰۰ هزار متر مکعب و حجم مفید آن ۲۵ میلیون و ۳۰۰ هزار متر مکعب است. این سد قادر است سالانه ۲۸ میلیون و ۷۰۰ هزار متر مکعب آب را برای استفاده به هنگام تنظیم کند.
مسیر انتهایی رودخانه “ساری سو” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه ساری سو از سال ۸۶ تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۲. سد ده گرجی اشنویه
این سد با حجم مخزن ۷۰ میلیون مترمکعب بر روی رودخانه چیرآباد ساخته شده است.
مسیر انتهایی رودخانه “چیرآباد” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه چیرآباد از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۳. سد سنجاق
این سد که بر روی سرشاخه‌های سیمینه‌رود ساخته شده است، گنجایش ۶۰۰ هزار مترمکعب دارد و با آب ذخیره شده در انی سد، در اختیار بخش کشاورزی قرار خواهد گرفت. این سد خاکی که در سال ۱۳۸۸ به بهره‌برداری رسیده است، در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مهاباد ساخته شده وهدف آن آبیاری اراضی کشاورزی در پایین دست از طریق کنترل سیلاب است.
مسیر انتهایی رودخانه “سیمینه‌رود” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه سیمینه‌رود از سال ۸۸ تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۴. سد هریس
سد هریس که از نوع خاکی بوده و دارای مخزنی با گنجایش ۵ میلیون متر مکعب آب است که نقش اساسی در کنترل سیلاب‌ها و آبیاری ۸۰۰ هکتار از اراضی منطقه دارد. سد هریس در شهرستان هریس در استان آذربایجان شرقی قرار دارد و در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسیده است.
۱۵. سد کانسپی
این سد با ظرفیت ۲۷.۳ میلیون مترمکعب آب بر روی رودخانه کانسپی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و منطقه‌ای مرزی به همین نام احداث شده است که از رود شهرچای ارومیه سرشاخه می‌گیرد. کارکرد اصلی که برای این سد تعریف شده است، کشاورزی است.
۱۶. سد احمدآباد
سد مخزنی «احمدآباد» شهرستان تکاب با هدف تامین آب مورد نیاز اراضی زراعی احداث شده است. گنجایش این سد ۶۷۰ هزار مترمکعب است که قادر است ۵ میلیون و ۹۰۰ هزار مترمکعب جریان آب را تنظیم کند.
۱۷. سد ارس ۲
سد مخزنی ارس ۲ شهرستان پلدشت با هدف تامین آب جهت آبیاری اراضی کشاورزی و تبدیل اراضی بایر و مراتع منطقه به اراضی کشاورزی در حاشیه مرزی رودخانه ارس احداث شده است.
مسیر انتهایی رودخانه “ارس” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه ارس از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۸. سد جلدیان
سد مخزنی جلدیان با طول تاج ۷۳۱ متر از نوع خاکی با هسته رسی است که بر روی رودخانه لاوین احداث شده است. حجم مخزن این سد ۲۰۳ میلیون مترمکعب است که با هدف تامین بخشی از آب مورد نیاز طرح احیای دریاچه ارومیه، تامین آب ۴۶۸۰ هکتار از اراضی کشاورزی پیرانشهر و تامین آب شرب شهرستان پیرانشهر به میزان ۱۷ میلیون مترمکعب در سال احداث شده است.
مسیر انتهایی رودخانه “لاوین” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه لاوین از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۱۹. سد قیقاج
سد قیقاج با حجم مفید ۱۰ میلیون متر مکعب ذخیره آب و اعتبار بیش از ۲۰۰ میلیون ریال ساخته شده احداث شده است. این سد با هدف تامین آب جهت آبیاری دو هزار هکتار از اراضی کشاورزی دشت قیقاج به بهره‌برداری رسیده است.
۲۰. سد ورگیل
سد ورگیل سردشت در ۱۷ کیلومتری شمال شهرستان سردشت و در نزدیکی روستای ورگیل با هدف جمع‌آوری و کنترل سیلاب‌ها و استفاده از آن در بخش کشاورزی احداث شده است.
۲۱. سد خراسانه بوکان
سد خراسانه از نوع خاکی با هسته رسی است و در مسیر رودخانه سردر آباد و در شمال غربی بوکان احداث شده است.
این سد با هدف استفاده از ظرفیت آبی حوضه آبریز رودخانه سردرآباد ساخته شده است که با بهره برداری از آن آب کشاورزی منطقه تامین می‌شود. سد خراسانه بوکان ظرفیت ذخیره‌سازی دو میلیون مترمکعب آب را دارد.
مسیر انتهایی رودخانه “سردرآباد” نیز به دریاچه ارومیه ختم می‌شود و این یعنی با ساخت این سد، سهم این دریاچه در آستانه مرگ از دبی طبیعی رودخانه سردرآباد از سال ساخت تا به امروز تقریبا صفر بوده است!
۲۲. سد دانالو
سد دانالو از نوع خاکی با هسته روسی است که در هفت کیلومتری شمال شهر ماکو در جوار روستای دانالو احداث شده و حجم مخزن آن سه میلیون متر مکعب است. با بهره‌برداری از سد مخزنی دانالو علاوه بر تامین آب کشاورزی در محدوده سد، از خسارت‌های ناشی از سیلاب‌های فصلی مسیل دانالو نیز جلوگیری می‌شود.
۲۳. سد بابا احمد (چالدران)
سد بابا احمد از نوع هسته رسی و حجم مخزن آن یک میلیون و ۶۰۰ هزار مترمکعب است.
این سد با هدف بهره‌مند ساختن کشاورزان روستا‌های منطقه از آب کشاورزی و جلوگیری از خسارات ناشی از سیل در این مناطق و تقویت آب سفره‌های زیر‌زمینی ساخته شده و افزون بر ۷۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی این منطقه را آبیاری می‌کند.
بررسی این سدها نشان می‌دهد که کشاورزی کارکرد اصلی بیشتر آنهاست و این سدها بر روی رودخانه‌های بزرگی مانند زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا و … همگی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه ساخته شده‌اند!
به دلیل ساخت این سدها، حجم آبی که پیش از ساخت آنها به دریاچه ارومیه وارد می‌شده است، اکنون به زمین‌های کشاورزی رفته یا در پشت مخزن سدها ذخیره می‌شود و معمولاً در هر سال مقدار بسیار اندکی از آب برخی از این سدها، سهم دریاچه ارومیه می‌شود که همین مقدار اندک نیز تبخیر می‌شود!
اوضاع زمانی خطرناک‌تر می‌شود که بدانیم در حال حاضر، ۵۱ سد جدید نیز در حوضه آبریز ارومیه در حال تکمیل یا مطالعه هستند که البته بر اساس مصوبات ستاد احیا از هرگونه عملیات عمرانی درخصوص این سدها فعلا جلوگیری شده است.
تا زمانی که دیدگاه کلان کشور بر سدسازی بوده و برخلاف قوانین کشور که حقابه محیط زیست را بعد از شرب می‌داند، حقابه دریاچه‌ها و تالاب‌ها به کشاورزی و صنعت تعلق پیدا کند، نه تنها دریاچه ارومیه احیا نخواهد شد بلکه باید شاهد باشیم که سایر تالاب‌ها و دریاچه‌های بزرگ کشور نیز به همین سرنوشت مبتلا شوند!